خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- عاطفه وفاییان: آموزش نابینایان، آزمونی برای میزان بلوغ اجتماعی و عدالت آموزشی در جامعه است؛ آزمونی که در مشهد با وجود تلاش‌های فداکارانه معلمان و مدیران مدارس خاص، هنوز با سایه سنگین کمبود حمایت‌ها دست و پنجه نرم می‌کند.. مدرسه دخترانه نابینایان مهندس عمرانی و پیش‌دبستانی طراوت سزاوار رحمت، دو نام آشنا برای جامعه کودکان دارای آسیب بینایی در خراسان رضوی‌اند؛ نهادهایی که با امکانات محدود، روشنایی را در دل تاریکی کودکان می‌کارند.
در حاشیه شهر ایمان و فرهنگ، کودکانی درس می‌خوانند که نمی‌بینند اما می‌خواهند دیده شوند؛ اما آموزش آن‌ها میان نامه‌نگاری‌های ناکام و حمایت‌های ناقص به سختی ادامه دارد. جامعه‌ای که می‌خواهد عدالت آموزشی را معنا کند، باید مدارس خاص را در اولویت قرار دهد. تجربه مشهد در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که این وعده هنوز در مرحله گفتار مانده است.
کمبود تجهیزات، نبود آگاهی عمومی، و مشارکت اندک نهادهای محلی، آموزش نابینایان را از یک خدمت آموزشی به یک دغدغه اجتماعی تبدیل کرده است. طرح «مداخله به‌هنگام» و شکل‌گیری نخستین پیش‌دبستانی تخصصی نابینایان در خراسان رضوی، امیدی تازه آفریده است؛ اما این امید بدون پشتیبانی نهادهای اجرایی و دانشگاهی دوام نخواهد آورد.
در ماجرای مدارس استثنایی، سخن تنها از آموزش نیست؛ از کرامت انسانی و حق برابر برای رشد و شکوفایی سخن می‌رود. این مدارس نه گسترده‌اند و نه پرهزینه، اما اثرشان بر آینده کودکان بی‌بدیل است. هر بار که نهادهای مسؤول از کمبود بودجه سخن می‌گویند، کودکی در کلاس نابینایان، فرصت لمس کلمات در بریل را از دست می‌دهد. این چرخه ناتمامِ غفلت، بی‌صداترین صورت تبعیض است.
گره آموزش نابینایان در مشهد تنها در کمبود امکانات نیست؛ مسئله در بی‌توجهی به اطلاع‌رسانی و نبود فرهنگ همکاری اجتماعی ریشه دارد.
آموزش بیش از ۸۲۰ دانش‌آموز با اختلال بینایی در خراسان رضوی
رضا کریمی، مدیر آموزش و پرورش استثنایی خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر از تحصیل بیش از ۴۳۰ دانش‌آموز نابینا و حدود ۳۹۰ دانش‌آموز کم‌بینا در مدارس ویژه و طرح‌های تلفیقی استان خبر داد و اظهار کرد: شش مدرسه ویژه نابینایان در استان فعال است و ۲۸ همکار دارای آسیب بینایی در این مراکز مشغول به خدمت هستند.
مدیر آموزش و پرورش استثنایی خراسان رضوی با اشاره به برنامه‌های این اداره‌کل به مناسبت روز جهانی عصای سفید (۲۳ مهر)، به تشریح وضعیت آموزشی دانش‌آموزان دارای اختلال بینایی در سطح استان پرداخت.
وی با بیان اینکه در حال حاضر شش مدرسه ویژه نابینایان در خراسان رضوی فعالیت دارند، اظهار کرد: از این تعداد، پنج مدرسه در مشهد و یک مدرسه در نیشابور مستقر است. همچنین شماری از دانش‌آموزان کم‌بینا و نابینا در قالب طرح تلفیقی در مدارس عادی مشغول تحصیل هستند.
کریمی با اشاره به آمار دانش‌آموزان و کارکنان دارای اختلال بینایی، تصریح کرد: در مجموع بیش از ۴۳۰ دانش‌آموز نابینا یا دارای اختلال بینایی شدید در سه مقطع پیش‌دبستان، ابتدایی و متوسطه در این مدارس ثبت‌نام شده‌اند. از این تعداد، ۴۴ نفر در مقطع پیش‌دبستان، ۱۸۸ نفر در دوره ابتدایی و ۱۹۸ نفر در دوره متوسطه مشغول تحصیل هستند.
وی افزود: همچنین حدود ۳۹۰ دانش‌آموز با شدت خفیف‌تر اختلال بینایی در قالب طرح تلفیقی و در مدارس عادی تحصیل می‌کنند که از این تعداد حدود ۱۱۰ نفر در مشهد ساکن هستند.
مدیر آموزش و پرورش استثنایی خراسان رضوی با بیان اینکه ۲۸ همکار نابینا یا کم‌بینا نیز در این حوزه فعالیت می‌کنند، گفت: از این تعداد ۲۶ نفر نابینای مطلق و ۲ نفر کم‌بینا هستند.
وی در ادامه از تخصیص کتب درسی ویژه، رابط‌های آموزشی و خدمات مشاوره‌ای هفتگی به دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا خبر داد و افزود: رابط‌ها بین ۲ تا ۴ ساعت در هفته، خدمات آموزشی و روانشناختی ارائه می‌کنند.
وی با اشاره به برگزاری دوره‌های تخصصی برای ارتقای توانمندی کادر آموزشی خاطرنشان کرد: کارگاه‌های آموزش خط بریل، کوتاه‌نویسی، بینایی‌سنجی و روانشناسی کودک هر ساله در شهریورماه برگزار می‌شود و علاوه بر آن، برخی همکاران در رشته‌های دانشگاهی مرتبط نیز تحصیل کرده‌اند.
کریمی اشتغال و استخدام افراد دارای معلولیت را از چالش‌های مهم این حوزه دانست و بیان کرد: با وجود تصویب قانون حمایت از حقوق معلولان و اختصاص سهمیه استخدامی، در عمل این ظرفیت‌ها به‌طور کامل اجرا نمی‌شود. به‌عنوان نمونه، در آزمون استخدامی اخیر آموزش و پرورش، تنها ۴۵ نفر از پذیرفته‌شدگان از میان افراد دارای معلولیت بودند که تنها دو نفر از همکاران نابینای ما در این لیست قرار داشتند.
حمایت‌های ناکافی، آموزش نابینایان مشهد را با مشکل روبه‌رو کرد
لیلا مباشر کاشانی، مدیر مدرسه دخترانه نابینایان مهندس عمرانی مشهد در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به نیازهای آموزشی، رفاهی و درمانی دانش‌آموزان این مجموعه، به کمبود حمایت‌ها و اطلاع‌رسانی عمومی اشاره و اظهار کرد: همکاری دستگاه‌های اجرایی، خیرین و دانشگاه‌ها می‌تواند تحولی جدی در کیفیت آموزش و خدمات مدارس استثنایی ایجاد کند.
مدیر مدرسه دخترانه نابینایان مهندس عمرانی مشهد با تأکید بر ضرورت توجه بیشتر نهادهای حمایتی به مدارس خاص گفت: در وهله اول باید گفت که به‌جز اداره استثنایی که خدمات آموزشی در گروه‌های هشت‌گانه کودکان استثنایی ارائه می‌دهد، تنها مجموعه‌ای که همکاری ملموس با ما داشته اداره بهزیستی مشهد بوده است. با این حال، بهزیستی با توجه به گستردگی مجموعه‌های تحت پوشش خود نمی‌تواند کمک‌رسان اصلی و قدرتمند باشد. برای تقویت خدمات این مدارس، لازم است بخش خصوصی و خیرین وارد عمل شوند و حمایت‌های تخصصی و مالی صورت گیرد.
وی اضافه کرد: در حوزه شهری، شهرداری با همراهی اداره استثنایی در زمینه سرویس مدارس و تاکسیرانی همکاری‌هایی داشته و سال گذشته حدود نود تا نود و پنج درصد هزینه‌ها را پرداخت کرد؛ ده درصد مابقی توسط خانواده‌ها تقبل شد. اما امسال شرایط تغییر کرده و مقرر شده خانواده‌ها یک‌سوم هزینه را از طریق سامانه پرداخت کنند. گذشته از این، در زمینه‌هایی نظیر درختکاری، رنگ‌آمیزی درب و دیوار مدرسه نیز با نامه‌نگاری‌های بسیار توانستیم حمایت‌های محدودی جلب کنیم.
مباشر کاشانی خاطرنشان کرد: در بخش خصوصی اطلاع‌رسانی کافی انجام نشده و همین ضعف باعث شده جذب نیروهای خیر و حمایت مردمی کمتر باشد. صدا و سیما می‌تواند نقش مؤثری در شناساندن نیازهای مدارس نابینایان ایفا کند. بسیاری از خیرین حتی نمی‌دانند دانش‌آموزان نابینا با همان نظام آموزشی دیگر مدارس پیش می‌روند، فقط با ابزار متفاوت. وقتی می‌گوئیم مدرسه ما به کاغذ آسه نیاز دارد، برخی تعجب می‌کنند و نمی‌دانند برای آموزش دانش آموزان نیمه بینا لازم است. این‌ها نشان‌دهنده ضعف در آگاهی جامعه نسبت به واقعیت آموزشی نابینایان است.
مدیر مدرسه دخترانه نابینایان مهندس عمرانی مشهد افزود: در مدرسه ما تجهیزات هوشمند مانند تخته دیجیتال وجود دارد، اما تعمیر آن‌ها در زمان خرابی بسیار هزینه‌بر است. اگر دانشگاه‌ها بتوانند از دانشجویان فنی خود به‌عنوان کارورزان در این زمینه استفاده کنند، هم کار تخصصی‌تر انجام می‌شود و هم هزینه‌ها کاهش می‌یابد. در حوزه‌های صنعت پوشاک و صنایع غذایی نیز مشارکت می‌تواند مؤثر باشد. برای مثال کارخانه‌های تولید محصولات لبنی اگر تأمین شیر دانش‌آموزان را تقبل کنند، به بهبود سلامتی آن‌ها کمک بزرگی خواهد شد.
وی در ادامه به آمار مدرسه اشاره کرد و گفت: مدرسه ما ۵۵ دانش‌آموز دارد؛ ۵۰ درصد نیمه‌بینا و ۵۰ درصد نابینا. همه در مقاطع دوره اول و دوم ابتدایی مشغول تحصیل هستند؛ از کلاس اول تا ششم. تعداد کلاس‌ها ۱۲ مورد است و علاوه بر آن سالن ورزشی و اتاق‌هایی برای گفتار درمانی، بینایی‌سنجی، بازی و کاردرمانی داریم. کادر امسال شامل ۲۰ نفر است که با همه عوامل اجرایی در خدمت دانش‌آموزان‌اند.
مباشر کاشانی ادامه داد: یکی از نیازهای ضروری ما دستگاه تایپ بریل موسوم به ویل بریل است که برای تهیه و تکثیر برگه‌های امتحانی بریل استفاده می‌شود. اگر نهادهایی مانند آستان قدس رضوی بتوانند این دستگاه را در اختیار مدرسه قرار دهند یا مسئولیت تایپ و تحویل برگه‌های بریل امتحانات را برعهده بگیرند، مشکل بزرگی از مسیر آموزش نابینایان برداشته خواهد شد.
مدیر مدرسه دخترانه نابینایان مهندس عمرانی مشهد با اشاره به مشکلات پزشکی و درمانی این دانش‌آموزان افزود: یکی از چالش‌های ما سطح پایین فرهنگی و اقتصادی خانواده‌های مراجعه‌کننده است، چراکه این مدرسه تنها مدرسه مقطع ابتدایی دخترانه نابینایان در مشهد است و از همه مناطق شهر دانش‌آموز دارد. بسیاری خانواده‌ها مسائل جسمی فرزندانشان مانند درمان شپش، دندان‌پزشکی و بیماری‌های عفونی را پیگیری نمی‌کنند. من از تابستان پیگیر جذب پزشکان داوطلب بودم و موفق شدم موافقت را برای ویزیت ماهانه پزشک خیّر جلب کنم، اما این روند کند است. دانشگاه علوم پزشکی باید به شکل سازمان‌یافته خدمات ماهانه پزشکی، دندان‌پزشکی و چشم‌پزشکی برای مدارس خاص ارائه دهد تا سلامت بچه‌ها حفظ شود.
وی در ادامه درباره محیط مدرسه گفت: در محوطه مدرسه درختکاری شده، اما نور شدید آفتاب به دلیل کم‌بینایی دانش‌آموزان بسیار آزاردهنده است. از شهرداری درخواست نصب سایبان داشته‌ایم ولی هنوز اقدام نشده است. تأمین چنین امکانات ساده‌ای می‌تواند تأثیر زیادی بر آرامش و تمرکز دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا بگذارد.
آموزش زودهنگام، مسیر تحصیل عادی را برای کودکان نابینا هموار کرده است
عصمت رستگارمقدم، مدیر یکی از مراکز آموزشی ویژه کودکان کم بینا و نابینا در خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: پیش‌دبستانی تخصصی «طراوت سزاوار رحمت» نخستین پیش‌دبستانی ویژه کودکان کم‌بینا و نابینا در استان خراسان رضوی است و با اجرای طرح «مداخله به‌هنگام»، تلاش می‌کند کودکان دارای آسیب بینایی را از بدو تولد تا شش‌سالگی به نحوی آموزش دهد که بتوانند در آینده در مدارس عادی ادامه‌ی تحصیل دهند.
مدیر یکی از مراکز آموزشی ویژه کودکان کم بینا و نابینا در خراسان رضوی با اشاره به رسالت این مرکز گفت: هدف اصلی ما اجرای طرح مداخله به‌هنگام برای کودکان نابینا و کم‌بینا است؛ یعنی آموزش به‌موقع در سنین طلایی رشد تا پیش از ورود به دبستان. اگر کودک در این دوره آموزش‌های لازم را دریافت کند، معمولاً می‌تواند بدون نیاز به مدارس استثنایی در کنار همسالان عادی خود تحصیل کند.
وی با بیان اینکه این مرکز از بدو تولد تا شش‌سالگی پذیرای کودکان دارای آسیب بینایی است، افزود: از تولد تا چهارسالگی، آموزش‌ها همراه با مادر در قالب دو روز در هفته انجام می‌شود و از چهار تا شش‌سالگی هم در دو سطح آمادگی یک و دو، به صورت تخصصی ادامه آموزش‌ها صورت می‌گیرد.
رستگار مقدم این پیش‌دبستانی را از نخستین مراکز تخصصی کشور در حوزه آموزش خردسالان نابینا دانست و گفت: علاوه بر مشکلات بینایی، برخی از کودکان ما دارای معلولیت‌های جسمی، حرکتی، ذهنی یا شنوایی هستند. در همین راستا، مرکز طراوت سزاوار رحمت علاوه بر گفتاردرمانی، کاردرمانی و بینایی‌سنجی یک مشاور و مربی تربیت بینایی نیز دارد تا خدمات توانبخشی جامع ارائه دهد.
مدیر یکی از مراکز آموزشی ویژه کودکان کم بینا و نابینا در خراسان رضوی افزود: در حال‌حاضر ده معلم متخصص، یک گفتاردرمان، یک کاردرمان، یک تربیت‌یار بینایی و دو روز در هفته بینایی‌سنج در مجموعه فعال هستند. گفتاردرمانی سه روز در هفته و کاردرمانی و بینایی‌سنجی هرکدام دو روز برگزار می‌شود.
وی با اشاره به تعداد کودکان تحت آموزش افزود: تعداد دانش‌آموزان ما حدود ۴۵ تا ۵۰ نفر است و تمامی خدمات آموزشی و درمانی این مرکز به‌صورت رایگان به خانواده‌ها ارائه می‌شود.
رستگارمقدم یکی از دغدغه‌های اصلی مجموعه را نبود اطلاع‌رسانی مناسب دانست و تصریح کرد: متأسفانه بسیاری از خانواده‌ها از وجود چنین مرکزی خبر ندارند، در حالی‌که تمام خدمات آموزشی، درمانی و مشاوره‌ای رایگان است. امسال برای رفع این مشکل، به بیمارستان‌های مشهد مراجعه کردیم تا از طریق ارجاع کودکان دارای آسیب بینایی به مرکز، پوشش بهتری داشته باشیم.
مدیر یکی از مراکز آموزشی ویژه کودکان کم بینا و نابینا در خراسان رضوی در ادامه با تأکید بر اهمیت فرهنگ‌سازی گفت: برخی خانواده‌ها در پذیرش شرایط فرزندشان مقاومت دارند و اهمیت آموزش زودهنگام را درک نمی‌کنند. درحالی‌که اگر آموزش در سن طلایی آغاز شود، کودک به‌مراتب سریع‌تر به استقلال می‌رسد و مسیر زندگی عادی برایش هموار می‌شود.
وی افزود: آموزش‌های خانواده و ویژه‌برنامه‌های توانبخشی، شامل آموزش مادران و سایر اعضای خانواده نیز در این مرکز انجام می‌شود. این فرایند سبب تقویت تعامل میان خانواده‌ها شده و آنان را با مشکلات و نیازهای واقعی فرزندانشان آشنا می‌سازد. چنین ارتباط و هم‌دلی میان والدین، علاوه بر ایجاد حس هم‌دردی، موجب دلگرمی و افزایش پذیرش وضعیت فرزندشان در خانواده می‌گردد.
رستگارمقدم از مسئولان خواست در زمینه تأمین نیروهای توانبخشی و افزایش حمایت از طرح‌های مداخله به‌هنگام برای کودکان نابینا و کم‌بینا همکاری بیشتری داشته باشند تا این تجربه ارزشمند مشهد بتواند در سایر استان‌ها نیز الگوسازی شود.
چشم‌هایی که نمی‌بینند اما دل‌هایی که می‌فهمند
الهام سادات محمدپور، مدیر مرکز آموزشی نابینایان تقوا در مشهد در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به فعالیت این مرکز در تربیت ۸۱ دانش‌آموز نابینا و کم‌بینا، اظهار کرد: مهم‌ترین چالش این قشر نه محدودیت جسمی، بلکه بی‌توجهی جامعه به توانایی‌های آنان است. وی خواستار فرهنگ‌سازی در زمینه پذیرش و اعتماد به توانمندی‌های دانش‌آموزان نابینا شد.
مدیر مرکز آموزشی نابینایان تقوا افزود: در حال حاضر ۸۱ دانش‌آموز نابینا و کم‌بینا در دو مقطع متوسطه اول و دوم با هوشبری عادی، و همچنین در دوره‌های پیش‌حرفه‌ای و متوسطه حرفه‌ای (کار و دانش خاص) مشغول تحصیل هستند. از این تعداد، ۳۵ دانش‌آموز به‌دلیل سکونت در شهرستان‌ها و مناطق دور مشهد، در خوابگاه مرکز به‌صورت شبانه‌روزی اسکان داده شده‌اند.
وی بیان کرد: ۳۶ همکار در بخش‌های اجرایی و آموزشی این مرکز به‌صورت مستمر جهت آموزش و مراقبت از دانش‌آموزان فعالیت دارند.
به گفته محمدپور، دغدغه‌های اصلی این دانش‌آموزان ناشی از نبود فرهنگ صحیح در شناخت توانمندی‌های آنان است.
محمدپور تصریح کرد: جامعه تنها ضعف بینایی این بچه‌ها را می‌بیند و موفقیت‌ها و استعدادهایشان را نادیده می‌گیرد، در حالی که اگر نگاه‌ها تغییر کند و مسئولیت‌هایی متناسب با توانشان به آنان سپرده شود، بسیاری از دغدغه‌ها کاهش می‌یابد.
مدیر مرکز نابینایان تقوا با اشاره به چالش‌های آموزشی دانش‌آموزان نابینا گفت: یکی از مشکلات مهم، در زمان تغییر محتوای کتاب‌های درسی تهیه نسخه قابل استفاده برای دانش آموزان معمولاً زمان بر هست و دانش آموزان با مشکل مواجه می‌شوند.
وی همچنین از کمبود تجهیزات آموزشی مناسب از جمله ویس‌ریکوردر، دستگاه CCTV، رایانه و لپ‌تاپ برای دانش‌آموزان دوره‌های بالاتر سخن گفت و افزود: در حوزه درمان نیز هزینه‌های بالای تعویض عینک و داروهای ویژه بینایی فشار زیادی بر خانواده‌های این عزیزان وارد می‌کند.
محمدپور خاطرنشان کرد امید این مرکز آن است که با گسترش نگاه حمایتی و اعتماد جامعه، مسیر موفقیت نابینایان هموارتر شود و توانمندی‌های آنان بیش از پیش دیده شود.
آینده روشن آموزش نابینایان با تصمیم‌های مسئولانه امروز رقم می‌خورد
آموزش نابینایان آزمونی برای وجدان جمعی ماست؛ تا زمانی که حمایت‌ها قطره‌چکانی باشد، عدالت آموزشی تنها شعاری بر دیوار خواهد ماند. مشهد می‌تواند به الگوی آموزش نابینایان کشور بدل شود، اگر هم‌افزایی نهادها جای موازی‌کاری و بی‌برنامگی را بگیرد. وقتی کمبود حمایت‌ها انگیزه معلمان را تهدید کند، بزرگ‌ترین زیان نصیب کودکانی می‌شود که چشم انتظار نوری کوچک‌اند. نه بودجه کلان می‌خواهد و نه زیرساخت پیچیده؛ تنها شناخت، اطلاع‌رسانی و مشارکت اجتماعی کافی است تا مدرسه‌های نابینایان در مسیر پایداری بمانند.
آینده روشنی در انتظار آموزش نابینایان خواهد بود، اگر تصمیم‌گیران آموزشی با گوش شنوا و اراده‌ای منسجم، اجازه دهند این چراغ‌های کوچک روشن‌تر بتابند.