رجبعلی لباف خانیکی باستان شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: شکل‌گیری شهر گناباد یا «جنابد» در پی شناخت و کاربردی کردن علوم عقلی مانند ریاضی، فیزیک، نجوم و فلسفه بوده، علومی که نهادهای بنیادی دانش بشری را بنا نهاده و زندگی را برای انسان آسان کرده‌اند. قنات که برای نخستین بار در گناباد حفر شده، از آن علوم مانند فیزیک، نجوم، ریاضی، زمین‌شناسی و هواشناسی بهره برده و دانش نجوم و منجمین گنابادی که مستشرقین از جمله شاردن فرانسوی را به شگفتی واداشته است.
علاوه بر قنات‌های عظیم و عمیق، در گناباد بناهایی باشکوه چون مسجدها، خانه‌های مسکونی، بادگیرها، سردابه‌ها و آب‌انبارهایی بوده و هستند که با بهره‌گیری از علوم عقلی از جمله نجوم ساخته شده‌اند. مدرسه‌ای هم در گناباد وجود دارد که به «مدرسه نجومیه» معروف و یادآور پیشینه گناباد توام با علم نجوم است که در عصر صفوی درخشش این علم به اوج رسیده است.
مهندسان و منجمان گنابادی در حدود ۲۵۰۰ سال پیش قنات گناباد را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که مظهر آن در حاشیه جنوب غربی محلی به نام قصبه شهر یا کوی شرقی کنونی قرار گیرد و آب فراوان حاصل از قنات زمین‌های پیرامون شهر گناباد و حتی زمین‌های زراعتی کیلومترها دورتر از گناباد، در شمال شهر را آبیاری کند.
مرکز شهر در فاصله حدود یک کیلومتری مظهر قنات قرار داشته و مانند دیگر شهرها محل تجمع بناهای عام‌المنفعه و سازه‌های رفاهی، علمی و اعتقادی برای استفاده عموم مردم بوده است. کهن‌ترین بنای موجود در میدان مرکزی شهر کهن جنابد (گناباد) مسجد جامع است، مسجدی که به عنوان نخستین مسجد دو ایوانی یا سبک خراسانی در سال ۶۰۹ ه.ق بر روی خرابه مسجدی از زمان سلجوقیان ساخته شده که کتیبه‌ای آجری از آن دوران در زیر طاقی در شبستان مجاور ایوان کنونی باقی مانده است.
یکی دیگر از بناهای عام‌المنفعه یا نهادهای علمی و آموزشی مدرسه علمیه‌ای است که اخیرا به احتمال زیاد به استناد نوشته شاردن در سفر نامه‌اش به «مدرسه نجومیه» معروف شده است. مضمون نوشته شاردن این است: «همه اخترگران ایران و دست کم بیشترین‌شان و مشهورترین‌شان از ایالت خراسان و بهتر بگویم در شهرک گناباد ... بالیده‌اند و دانش اندوخته‌اند و تمام ستاره‌شناسان که طی شش هفت قرن گذشته نامور شده‌اند از این شهرک برخاسته‌اند و به همین سبب پادشاه ایران اخترگران دربار را کسانی انتخاب می‌کند که در شهرک گناباد به دنیا آمده باشند و دانش آموخته باشند. در این شهرک برای تحصیل علم ستاره‌شناسی مدرسه‌ای عالی وجود دارد که حتی دانشمندان بزرگ علوم فلکی فرزندان خود را برای آموختن علم نجوم به این مدرسه می سپارند.»
نوشته شاردن با توجه به این که منجمان گنابادی در دربار شاه عباس صفوی همراهش بودند، نمی‌تواند بی‌اساس باشد و به احتمال زیاد مدرسه جامع و بزرگی در حد مدرسه‌های نظامیه در گناباد وجود داشته که یا واقعا اختصاص به آموزش نجوم داشته یا در آن علم نجوم از سرفصل‌های اصلی آموزشی بوده، اما مدرسه علمیه‌ای که اکنون به مدرسه نجومیه معروف شده نه چنان قدمتی و نه چنان عظمت و شکوهی متناسب با توصیف شاردن و نه فضاهای کاربردی نجومی دارد زیرا در آن باید تاسیساتی مانند برج نجومی یا رصد خانه‌ای وجود می‌داشت. گذشته از آن‌ها، متون معتبری مانند زندگی شاه عباس دوم، روضة‌المنجمین، شرح بیست باب، تنبیهات‌المنجمین، منتخب‌التنبیهات، الذریعه، ریحانة‌الادب، گاه نامه‌های سید جلال‌الدین تهرانی و دانشوران خراسان که به تفصیل به نجوم و شرح حال منجمین عصر صفوی پرداخته‌اند، نامی از مدرسه نجومیه در گناباد نیاورده‌اند.
هیچ بعید نیست که آن مدرسه پرآوازه که در گذشته‌های دور ساخته شده در محل همین مدرسه نجومیه فعلی بوده زیرا در ضمن کاوش‌های باستان‌شناسی سال ١٣٦٩ در جلو ایوان شرقی مدرسه پایه آجری عریضی ظاهر شد که متعلق به بنایی به مراتب بزرگ‌تر و باشکوه‌تر از بنای فعلی بوده و به سمت شرق گسترش داشته است.
بر روی ۲۵ کتیبه آجری هم که بر نمای پایه‌ها و فراز طاق‌های ایوان و غرفه‌های مشرف بر صحن مدرسه نجومیه نصب شده، پنج مرتبه عنوان مدرسه و همچنین طلاب و مدرًس آمده ولی ذکری از مدرسه نجومیه یا نجوم نیامده است.
مدرسه نجومیه که در کوی شرقی و مقابل مسجد جامع واقع شده، بنایی آجری و یک ایوانی است. ورودی بنا از سمت شمال غرب به درون گشوده شده و پس از هشتی به صحن مدرسه راه می‌یابد. این بنا در ابتدا مانند دیگر مدرسه‌ها دارای یک میان‌سرا، غرفه‌ها و حجره‌هایی در دو سوی شمالی و جنوبی، ایوان بلند و وسیعی در سمت شرق و تالاری در سمت غرب بوده که به مرور زمان غرفه‌ها و حجره‌های جنوبی منهدم شده است.
از سال ۱۳۸۰ خ تغییر و تحولاتی در آن صورت گرفته از جمله غرفه‌ها و حجره‌های سمت جنوب بازسازی و در منتهی‌الیه جبهه جنوبی و پشت حجره‌ها تالار نسبتا وسیعی ساخته شده و کاربری موزه باستان‌شناسی به آن داده‌اند. در حجره‌ها و اطاق‌های دیگر هم ابزار و وسایل مردم‌شناسی عرضه شده و در مجموع اکنون مدرسه نجومیه کارکرد موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی گناباد یافته است.
اما کاوش‌های باستان‌شناسی که در سال ۱۳۶۹ به منظور لایه‌نگاری گناباد قدیم صورت گرفت، سیمای دیگری از گناباد قرون اولیه هجری قمری عرضه کرده است. در زیر کف مدرسه نجومیه و در عمق حدود ۴ متری بقایای سازه‌های کارگاهی نمایان شد که با توجه به وجود کوره‌ها و گدازه‌های آهن، آجر و نیز فراوانی بوته‌های سفالی و بقایای لعاب‌های پخته شده و بقایای رنگ در درون ظرف‌ها امکان طرح این فرضیه فراهم شد که طی قرون ۳ تا ۵ ه.ق در آن مکان کوره و کارگاه‌های آهنگری، ساخت رنگ و لعاب وجود داشته و آن مواد به گونه‌ای انبوه در گناباد تولید می‌شده است. ظاهرا بر روی خرابهٔ آن تاسیسات صنعتی در قرن ۵ه.ق.ق بنای با عظمتی از آجر ساخته شده که بقایای پایه‌ای از آن بنا با ضخامت زیاد ظاهر شد و حاکی از آن بود که در عصر سلجوقیان آن سازه معماری هم‌شان مسجد جامع در کنار آن وجود داشته است. آیا آن سازه معماری می‌تواند یک مدرسه یا همان مدرسه نجومیه باشد؟ این پرسش را شاید گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی در نقاط تعیین شده در کف برخی فضاهای معماری مدرسه فعلی و اطراف آن پاسخ دهد.
جالب‌ترین پدیده‌های مدرسه نجومیه لوحه‌ها یا آجر نوشته‌هایی است که ظاهرا در سال ۱۳۳۸ه.ق یا بعد از آن بر بدنه بنا نصب شده‌اند. در مجموع مجموع ۳۰ لوحه بر سرپایه‌ها و فراز طاق غرفه‌ها نصب شده که از نظر مضمون و فرم با هم تفاوت دارند و اگر چه عمده آن‌ها موضوع وقف و تولیت مدرسه را بیان می‌کنند، اما گویا در روند تعمیرات و تغییر و تحولات به گونه‌ای استقرار یافته‌اند که جمله‌ها یک عبارت را تکمیل نمی‌کنند.
آنچه از لوحه‌ها قابل برداشت است این مضامین است: لوحه ۱- لااله‌الاالله محمد رسول‌الله، لوحه ۲- طلب العلم فضل‌الله، لوحه۳- بانی و ساعی مدرسه حاج سید محمدتقی، لوحه۴- وقف چهار شبانه باید هر مدار بیاورند، لوحه۵- متولی مدرسه باید ده روز محرم روزه (روضه) خونی، لوحه۶- هر روز اول صبح باید یک جزو بخونند، لوحه ۷- بسم الله الرحمن الرحیم، لوحه۸- خلف مرحوم حاج آقا حجت الاسلام، لوحه۹- ساعی حاج سید محمدتقی، لوحه ۱۰- متولی و طلاب و خادم باید تریاکی نباشند، لوحه ۱۱- وقف نمود اقل الحاج سید محمدتقی، لوحه ۱۲- متولی باید همه ساله حق طلاب می‌داده باشد، لوحه ۱۳- متولی باید همه صاله (ساله) عمل کند ۱۳۳۸، لوحه۱۴- ساله متولی می‌داده باشد به طلاب، لوحه۱۵- مدرسه و مدرس می‌داده باشد، لوحه ۱۶- بعد از خودم متولی میرزا حسین آقا می‌باشد، لوحه۱۷- متولی مدرسه بعد از خودم میرزا حسین آقا، لوحه ۱۸- فضل العباد و طلب العلم، لوحه۱۹- ده فنجان آب قصبه ده روز اول محرم، لوحه ۲۰- اولاد مرحوم حاج میرزا محمدمهدی، لوحه۲۱- و حاج آقا فخرالدین و حاج آقا نورالدین، لوحه ۲۲- و حاج آقا علینقی میرزا و آقا میرزا عبد، لوحه ۲۳- لااله‌الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله، لوحه ۲۴- لااله‌الاالله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله، لوحه ۲۵- و آقامیرزا حسین و پنج دختر ۱۳۳۸، لوحه ۲۶- در عهد دولت السلطان احمد شاه قاجار، لوحه ۲۷- بانی مسجد امیر عبدالله در کاخک (؟) کتبه تقی، لوحه۲۸- موقف آخوند تقی دم حاج سید محمد، لوحه۲۹- و اطاق مدرسه بیست در بند، لوحه۳۰- اگر به کَنَد ... به لعنت خدا گرفتار، نویسنده کتاب تاریخ و جغرافیای گناباد به نام و نسب برخی از اشخاصی که نامشان در آن لوحه‌ها آمده اشاره کرده است.
پراکندگی و عدم انسجام لوحه‌ها در ارتباط با مضامین و رسم‌الخط و گاه ابعاد آن‌ها این فرضیه را قابل طرح می‌کند که شاید آن‌ها به منزله اسنادی بوده‌اند که در آن مدرسه به ودیعت گذاشته شده‌اند و در روند مرمت‌ها بعدها بر روی دیوارها نصب شده‌اند، در عین حال آن‌ها هر چه باشند به دلیل این که اطلاعات مفیدی از مسائل اعتقادی، اجتماعی، اقتصادی و رجال را در اختیارمان می‌گذارند، بسیار ارزشمند و قابل مطالعه و تامل هستند.
مدرسه به همت اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و مرمت و ساماندهی شده است.
مدرسه نجومیه گناباد از سال ۱۳۸۵ هجری شمسی به موزه مردم شناسی گناباد تبدیل شده است و در حال حاضر در هر کدام هشتی‌های این بنا ماکت‌هایی را از جلوه‌های زندگی مردم قدیمی این شهر و استان خراسان به صورت غرفه‌های آهنگری، پارچه بافی سنتی، سفالگری، نمدمالی، حفاری قنات، عروسی، عطاری و گلیم بافی را به نمایش گذاشته شده است.
انتهای پیام/