قوم لر یکی از اقوام بزرگ و کهن ایرانی است که عمدتاً در غرب و جنوب غربی ایران ساکن هستند و نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ این سرزمین ایفا کرده‌اند. این قوم با زبان لری که شاخه‌ای از زبان‌های ایرانی جنوب غربی است، شناخته می‌شوند و آداب و رسوم غنی‌شان ریشه در دوران باستان دارد. لرها به دلیل زندگی در مناطق کوهستانی زاگرس، اغلب به عنوان نمادی از استقامت و پیوند با طبیعت شناخته می‌شوند.
ریشه و تاریخچه لرها
به گزارش تیردادنامه، ریشه لرها به اقوام باستانی مانند عیلامیان و کاسی‌ها بازمی‌گردد که هزاران سال پیش در نواحی زاگرس ساکن بودند. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این منطقه از حدود ۴۰ هزار سال پیش مسکونی بوده و عیلامیان از حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد در آن حکومت می‌کردند.
با ورود آریایی‌ها در هزاره اول پیش از میلاد، لرها آمیزه‌ای از قبایل ایرانی مهاجر و ساکنان بومی مانند کاسی‌ها و گوتی‌ها شدند. نام “لر” نخستین بار در قرن چهارم هجری ظاهر شد و ممکن است از واژه “لر” به معنای جنگل یا کوهستان جنگلی گرفته شده باشد.
در دوران هخامنشیان، این نواحی بخشی از ساتراپی سوم امپراتوری بودند و کاسی‌ها در آن حاکم بودند. پس از حمله اعراب در قرن هفتم میلادی، لرها مقاومت کردند اما در نهایت تحت سلطه درآمدند و در قرن‌های بعد، سلسله‌هایی مانند اتابکان لر کوچک و بزرگ را بنیان نهادند که تا قرن پانزدهم دوام آوردند. در دوره صفویان، لرستان به دو بخش کوچک و بزرگ تقسیم شد و والیان محلی قدرت داشتند.
سلسله زند، که از طایفه زند لر کوچک برآمد، در قرن هجدهم بر ایران حکومت کرد و کریم‌خان زند شیراز را پایتخت نمود. در دوران قاجار، لرها با کوچ اجباری و سرکوب مواجه شدند، اما در انقلاب مشروطه نقش کلیدی ایفا کردند و بختیاری‌ها تهران را فتح کردند. در دوره پهلوی، رضاشاه با سیاست‌های تمرکزگرا، عشایر را اسکان اجباری داد و ساختار ایلی را تضعیف کرد، هرچند پس از سال ۱۹۴۱ برخی به کوچ‌نشینی بازگشتند.
طوایف لرها
لرها به دو دسته اصلی لر کوچک (ساکن لرستان، جنوب ایلام، همدان و شمال خوزستان) و لر بزرگ (شامل بختیاری، بویراحمدی و ممسنی) تقسیم می‌شوند.
طوایف لر کوچک
- زند: ساکن میانه زاگرس و دشت‌های همدان.
- ترکاشوند: پراکنده در لرستان، همدان، کرمانشاه.
- بالوند: در ایلام (هلیلان).
- سگوند: در غرب و جنوب غرب ایران و شرق عراق، شامل طوایف رحیم‌خانی (با تیره‌هایی مانند مختوا، حاجی‌کلی) و حاجی‌علی‌خانی.
- بالاگریوه: در شمال خوزستان و جنوب لرستان، شامل جودکی، دیرکوند، رشنو، بهاروند، میر، قلاوند.
- بیرانوند: در پیشکوه لرستان، با شاخه‌های آلاهیان و دشاییان.
- قیاسوند: پراکنده در پلدختر، خرم‌آباد، بروجرد و غیره.
- دیرکوند: در جنوب خرم‌آباد تا اندیمشک، با شاخه‌های میر، قلاوند، بهاروند و تیره‌های نجفوند، طافی.
- حسنوند: در لرستان و ایلام.
- چگنی: در لرستان، قزوین، فارس و عراق.
- ساکی: در لرستان و خوزستان (جزء سگوند).
- هداوند: در ورامین تهران.
- کایدخورده: در ایلام و خوزستان.
- جنگروی: بنیان‌گذار اتابکان لر کوچک.
- کاکاوند: در کرمانشاه، لرستان و عراق.
- سلورزی: در لرستان و ایلام.
- باجولوند: در لرستان و خوزستان، شامل دالوند، سگوند.
- پاپی: در لرستان، خوزستان، چهارمحال و ایلام.
- قلاوند: در اندیمشک و الوار گرمسیری، با ۳۰ طایفه مانند باشاقا، تتر.
- کوشکی: در لرستان (از دیرکوند).
- میرزاوند: در الوار گرمسیری و خرم‌آباد.
- عبدولی: در کوهدشت و اندیمشک.
طوایف لر بزرگ
- سرخی: در فارس.
- ممسنی: در ممسنی و رستم فارس، شامل رستم، بکش، جاوید.
- حیات‌داوودی: در بوشهر، هندیجان و اهواز.
- بویراحمدی: در کهگیلویه و بویراحمد، فارس و کرمان، بزرگ‌ترین ایل با ۲۳ ایل زیرمجموعه.
- چرام: در کهگیلویه، با ۵ طایفه و ۱۳ تیره.
- دشمن‌زیاری: در کهگیلویه و فارس.
- طیبی: در کهگیلویه و بهبهان.
- بهمئی: در خوزستان و بهمئی، شامل احمدی و مهمدی.
- باوی: در کهگیلویه.
- آغاجری: در آغاجاری و بهبهان.
- لیراو دشت: در سواحل خلیج فارس (هندیجان تا بوشهر).
- بوربور: پراکنده در آذربایجان، ورامین و خراسان.
ایلات بختیاری (از لر بزرگ)
- جانکی: در لردگان، ایذه و مسجدسلیمان، شامل بهوند، مکوند، زنگنه.
- دورکی: در دزفول، اندیکا و شهرکرد.
- بهداروند: از هفت‌لنگ.
- آسترکی: در بروجن و الیگودرز.
- بابادی: در کوهرنگ و مسجدسلیمان.
- منجزی: در اصفهان و خوزستان.
علاوه بر این، برخی طوایف لر در ایل قشقایی مانند فیلوند، پاگیر، عالیوند و لک ادغام شده‌اند.
تفاوت لر و بختیاری
بختیاری‌ها زیرگروهی از لر بزرگ هستند و از نظر قومی و زبانی بخشی از لرها محسوب می‌شوند، اما تفاوت‌هایی در ساختار ایلی و گویش دارند. بختیاری‌ها عمدتاً در استان چهارمحال و بختیاری و بخش‌هایی از خوزستان ساکن‌اند و گویش بختیاری‌شان شاخه‌ای از لری جنوبی است که با لری شمالی (لر کوچک) تفاوت دارد.
ساختار ایلی بختیاری به دو شاخه هفت‌لنگ و چهارلنگ تقسیم می‌شود که ریشه در تقسیمات صفوی دارد، در حالی که سایر لرها ساختارهای ایلی متنوع‌تری دارند. از نظر تاریخی، بختیاری‌ها نقش برجسته‌تری در انقلاب مشروطه داشتند و رهبرانی مانند سردار اسعد تولید کردند، اما لرها به طور کلی در سلسله‌هایی مانند زند مشارکت داشتند. هرچند بختیاری‌ها اغلب به عنوان ایل مستقل شناخته می‌شوند، اما خویشاوندی زبانی و فرهنگی‌شان با لرها آن‌ها را بخشی جدایی‌ناپذیر از این قوم می‌سازد.
