خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا: مسأله «مشورت» به ویژه در امور اجتماعی و آنچه به سرنوشت جامعه مربوط است، از مهم ترین مسائلی است که اسلام آن را با دقّت و اهمیّت خاصّی مطرح کرده و در آیات قرآن و روایات اسلامی و تاریخ پیشوایان بزرگ اسلام جایگاه ویژه ای دارد. در چند آیه از قرآن مجید دستور به مشورت داده شده است. در آیه ۱۵۹ سوره «آل عمران» خداوند به پیامبر(صلی الله علیه وآله) دستور می دهد که با مسلمانان در امور مهم مشورت کند: «وَ شاوِرْهُمْ فی الاَمْرِ». و در آیه ۳۸ سوره «شوری»، هنگام بیان اوصاف برجسته مؤمنان راستین می فرماید: «وَ الَّذین اسْتَجابُوا لِرَبِّهِم وَ اَقامُوا الصَّلوةَ و اَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ»؛ (و کسانی که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را برپا می دارند و امورشان با مشورت در میان آنها انجام می گیرد). همان گونه که ملاحظه می کنید در این آیه، «مسأله شورا» در ردیف ایمان به خدا و نماز قرار گرفته که بیانگر اهمیّت فوق العاده آن است.
گاه گفته می شود مأمور شدن پیامبر(صلی الله علیه وآله) برای مشورت با مردم تنها به خاطر احترام به شخصیّت مسلمانان و شرکت دادن آنها در مسائل اجتماعی بوده؛ زیرا تصمیم گیرنده نهایی شخص پیامبر(صلی الله علیه وآله) بوده است نه شورا، چنانکه قرآن در پایان آیه مشورت می فرماید: «فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ» (۱)؛ (امّا هنگامی که تصمیم گرفتی، [قاطع باش و] بر خدا توکّل کن). ولی مسلم است که منظور از ذیل آیه این نیست که پیامبر(صلی الله علیه وآله) با مردم مشورت کند و بعد نظرات آنها را نادیده گرفته، و راه دیگری را پیش گیرد، چنین کاری نه با هدف آیه سازگار است ـزیرا سبب بی احترامی به افکار عمومی و در نتیجه رنجش مسلمانان می شود و نتیجه معکوس می بخشدـ و نه با تاریخ پیامبر(صلی الله علیه وآله) می سازد؛ چرا که در حوادث مهم هنگامی که مشورت می کرد، به نظریّه مردم مسلمان احترام می گذاشت و حتّی گاه نظر مبارک خود را نادیده می گرفت تا اصل مشورت در میان آنها تقویت گردد.
قابل توجّه اینکه آیه مشورت با توجّه به آیات قبل و بعد آن، ناظر به غزوه اُحُد است و می دانیم در داستان احد، پیامبر(صلی الله علیه وآله) موافق به خارج شدن لشگر از شهر نبود، ولی چون نظر اکثریّت مسلمانان بر این امر قرار گرفت، موافقت فرمود. (۲) و به فرض که این آیه برای پیامبر(صلی الله علیه وآله) چنین ویژگی را قائل شود که مشورتش با مردم جنبه تشریفاتی داشته باشد، ولی آیه سوره «شوری» که دستور برای عموم مسلمین بیان می کند که کاملا بیانگر این مطلب است که باید کارهای مهم در میان مسلمین با نظر شورا انجام پذیرد و شورا نقش تعیین کننده دارد.
بدیهی است شورا در مسائلی است که حکم خاصّی از سوی خداوند نازل نشده باشد، و اگر می گوییم شورا در امر خلافت پیامبر(صلی الله علیه وآله) بی اعتبار است، به خاطر این است که در این زمینه دستور خاصّی ازسوی خداوند رسیده بود، و با تعیین وصیّ و خلیفه پیامبر(صلی الله علیه وآله) از طریق وحی به وسیله پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) جایی برای شورا باقی نمی ماند. و به تعبیر دیگر «مشورت» همیشه در موضوعات است نه در احکامی که دستور آن از سوی خداوند صادر شده است. به هر حال شورا در محدوده ای که در بالا بیان شد یک اصل اساسی در اسلام است. تعبیر به «امر»، اشاره به کارهای مهم، مخصوصاً مسائل مورد نیاز جامعه است، و این واژه چنان مفهوم گسترده ای دارد که تمام امور مهم سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می گیرد.
در قرآن مجید حتّی در امور مهم مربوط به نظام خانواده(اجتماع کوچک) دستور به مشورت داده شده است؛ از جمله در باز گرفتن کودک از شیر قبل از فرا رسیدن دو سال کامل اشاره به اصل مشورت می کند و می فرماید: «فَاِنْ اَرادا فِصالا عَنْ تَراض مِنْهُما وَ تَشاوُر فَلا جُناحَ عَلَیْهما» (۳)؛ (و اگر آن دو [پدر و مادر] با رضایت یکدیگر و مشورت بخواهند [کودک را زودتر] از شیر باز گیرند، گناهی بر آنها نیست) و این، دلیل بر اهمیت فوق العاده مشورت در کارها است. (۴)
پی نوشت ها:
(۱). قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
(۲). سید المرسلین، الهادی، جعفر، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۲۷ ق، چاپ سوم، ج ۲، ص ۱۴۰، منطقة «احد».
(۳). همان، سوره بقره، آیه ۲۳۳.
(۴). پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعی از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۶ ش، چاپ نهم، ج ۱۰، ص ۸۷.