فرارو- ماجرای مهریه از ۱۳ مهرماه دوباره خبرساز شد؛ زمانی که رئیس مجلس طرح اصلاح برخی مواد قانون اجرای محکومیت‌های مالی و مهریه را به کمیسیون قضایی ارجاع داد.
به گزارش فرارو، افزایش پرونده‌ها و دعاوی خانوادگی باعث شد مجلس به بررسی و اصلاح قوانین مرتبط با مهریه بپردازد. البته محور طرح تنها مهریه نبود بلکه در آن پیشنهاد شده بود بدهکارانی که توان پرداخت ندارند، به‌جای زندان از سازوکارهای ارفاقی مانند سامانه‌های الکترونیکی استفاده کنند.
با این حال، بخش مربوط به مهریه بیش از سایر موارد مورد توجه جامعه‌شناسان و فعالان حقوق زنان قرار گرفت. پرسش اصلی این بود: با کاهش سقف مهریه از ۱۱۰ سکه به ۱۴ سکه، تمام مشکلات مربوط به مهریه و سنگ‌اندازی جلوی ازدواج جوانان برطرف خواهد شد؟
اصلا چرا مهریه می‌گیریم؟
سنت تعیین مهریه، پیشینه‌ای کهن در جوامع بشری دارد و ریشه‌های آن نه‌تنها در سنت‌ها و فرهنگ‌ها، بلکه در تعالیم اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است. از منظر فرهنگی و دینی، مهریه به‌عنوان «هدیه» یا «نحله» از سوی مرد به زن تعبیر می‌شود؛ مفهومی که تنها یک معامله اقتصادی نیست، بلکه نشانه‌ای از محبت، تعهد و احترام به زن به شمار می‌رود.
از سوی دیگر، مهریه می‌تواند نقشی بازدارنده در برابر طلاق‌های زودهنگام یا غیرضروری ایفا کند. با این حال، پرونده‌ها و مشاهدات میدانی سال‌های اخیر خلاف این باور را نشان داده‌اند؛ دعاوی خانوادگی روزبه‌روز افزایش یافته و قانون‌گذاران را وادار کرده است تا برای کنترل این وضعیت، طرح‌ها و قوانین تازه‌ای تدوین کنند. صدیقه حجت‌پناه، کارشناس مسائل حقوقی و وکیل دادگستری، در این باره می‌گوید: «در واقع، دلایل اصلی طرح‌های محدودسازی مهریه بیشتر سیاسی و رسانه‌ای است تا حقوقی و واقعی.»
در نگاهی دیگر، یکی از کارکردهای اصلی مهریه، ایجاد پشتوانه مالی برای زن در زمان طلاق یا جدایی است؛ حمایتی که می‌تواند از آسیب‌پذیری اقتصادی زنان بکاهد. معصومه ظهیری، استاد حوزه علمیه خواهران و کارشناس رسانه، در این خصوص توضیح می‌دهد: «مرد باید مهریه بدهد، چراکه پشتوانه اقتصادی و مایه آرامش خاطر برای زن است.» این دقیقا همان نکته‌ای است که منتقدان این طرح بر آن تاکید دارند.
با گذر زمان اما، مفهوم مهریه از معنا و هدف اولیه خود فاصله گرفت. تغییرات فرهنگی و اجتماعی باعث شد که در جوامع مدرن، زنان به‌عنوان یکی از ارکان اقتصادی خانواده شناخته شوند و مهریه که زمانی تنها تکیه‌گاه مالی آنان بود، کارکردی متفاوت پیدا کند. برخی در این خصوص با زدن هشتگ‌هایی شبیه به «نه به مهریه سنگین» یا «لغو مهریه عندالمطالبه» خواستار تغییراتی در این قوانین شدند و اشاره داشتند که زنان با دریافت مهریه در حال کاسبی کردن هستند. اما صدیقه حجت‌پناه، کارشناس مسائل حقوقی و وکیل دادگستری، در این خصوص گفت: «در دهه‌های اول پس از انقلاب مواردی محدود از این دست مشاهده شد، اما در جامعه ۹۰ میلیونی نمی‌توان همه زنان را متهم به چنین رفتاری کرد.»
از طرفی فضای زیست و مسئولیت‌های زنان در حال تغییر است. به گفته طیبه مددی موسوی، پژوهشگر کارگروه مطالعات فضای مجازی: «الزامات معیشتی و نیاز به اشتغال، زنان را در موقعیتی متناقض قرار می‌دهد؛ آن‌ها ناگزیرند همزمان دو نقش را ایفا کنند: از یک سو نقش سنتی خود در خانه را حفظ کنند و از سوی دیگر در عرصه عمومی و حرفه‌ای جامعه نیز فعال باشند.»
جدای از این مسائل، به مرور زمان، مهریه به عرصه‌ای برای چشم‌وهم‌چشمی تبدیل شد. نایب‌رئیس کمیسیون قضایی مجلس در این‌باره اظهار داشت: «در طرح اصلاح قانون مهریه، اهرم بازدارنده‌ای پیش‌بینی کرده‌ایم تا از رقابت در افزایش تعداد سکه‌های مهریه میان مردم جلوگیری شود.»
در نتیجه، انباشت پرونده‌های قضایی، افزایش زندانیان مهریه به دلیل ناتوانی در پرداخت، و کاهش آمار ازدواج، مسئولان را بر آن داشت تا برای ساماندهی وضعیت موجود، به اصلاح قوانین مربوط به مهریه بپردازند در حالی که راهکارهای جایگزین برای حمایت از زنان با شفافیت روبه‌رو نیست.
پشتوانه زنان چیست؟
یکی از دلایل مطرح شدن کاهش سقف مهریه از ۱۱۰ سکه به ۱۴ سکه، آزادسازی مردانی است که به دلیل نداشتن استطاعت مالی برای پرداخت مهریه در زندان به سر می‌برند. اما این تنها بخش ماجرا نیست؛ در پشت پرده این قانون، مسائل حمایتی برای جلوگیری از طلاق نیز مد نظر قرار دارد. به گفته صدیقه حجت‌پناه: «دلیل اصلی این تغییرات به گفته مسئولان، کاهش آمار ازدواج، مشکلات اقتصادی جوانان و جلوگیری از افزایش زندانیان مهریه است.»
کارشناسان اما نظر متفاوتی دارند و بر این باورند که کاهش سقف مهریه در سال‌های گذشته نه تنها منجر به کاهش طلاق نشده، بلکه پیچیدگی‌های پرونده‌های خانوادگی را نیز افزایش داده است. به‌عنوان مثال، برخی مردان هنگام بروز اختلاف، اموال خود را به نام دیگران منتقل می‌کنند و این موضوع مانع از آن می‌شود که زنان بتوانند دارایی‌های مرد را اثبات کنند. حمیدرضا آقابابائیان، وکیل پایه یک دادگستری، در این باره گفت: «طرح موضوعاتی درباره «عندالاستطاعه شدن مهریه» به جای افزایش آمار ازدواج، می‌تواند به کاهش گرایش افراد به ازدواج منجر شود و این اقدامات بیشتر جنبه مسکن‌وار و موقت دارند.»
مسأله عندالاستطاعه شدن مهریه نیز همزمان با کاهش سقف مهریه مطرح شده است. البته منظور از کاهش سقف مهریه، نپرداختن آن نیست. سید کریم معصومی، عضو کمیسیون قضایی مجلس، توضیح داد: «در قانون حمایت از خانواده پیش‌تر مقرر شده بود که اگر زوج ۱۱۰ سکه پرداخت کند، از زندان آزاد می‌شود؛ امروز با توجه به تورم و ارزش سکه، قصد داریم این عدد را به ۱۴ سکه کاهش دهیم.» وی افزود که اگر مردی به پرداخت هزار سکه محکوم شود اما توان پرداخت نداشته باشد، با پرداخت ۱۴ سکه به زندان نمی‌رود، هرچند همچنان نسبت به مابقی مهریه بدهکار است.
با این وجود، کاهش سقف مهریه و تبدیل آن از «عندالمطالبه» به «عندالاستطاعه» ابهامات جدی برای زنان ایجاد می‌کند. وقتی بخش عمده مهریه از ضمانت کیفری خارج می‌شود، زنان کم‌درآمد ممکن است نتوانند حقوق مالی خود را دریافت کنند. اثبات توان مالی مرد نیز در عمل دشوار است و زنان را در چرخه‌ای طولانی از پیگیری حقوق گرفتار می‌کند. بدون سازوکارهای حمایتی جایگزین، این اصلاحات می‌تواند زنان را در معادلات خانواده آسیب‌پذیرتر کند.
برخی حقوقدانان بر این باورند که برای حل این مشکلات، بهتر است از راهکارهایی مانند تقسیم اموال به صورت نصف و نصف استفاده شود. صدیقه حجت‌پناه نیز تأکید می‌کند: «مشکل اصلی جامعه ما مهریه نیست؛ علت کاهش ازدواج، مشکلات اقتصادی، بیکاری، نبود مسکن و تغییر سبک زندگی است. تا این مسائل حل نشود، حتی با محدودسازی مهریه هم شرایط بهتر نخواهد شد.»
مهرم حلال و جانم آزاد
جدای از قانون‌گذاری و اصلاحات و طرح‌های مختلفی که درباره مهریه مطرح می‌شود، نگاه به زندگی واقعی تعدادی از زنان که درگیر پیچیدگی‌های جدایی هستند بسیار قابل توجه است. جمله‌ی «مهرم حلال و جانم آزاد» یکی از عباراتی است که بارها از زبان زنانی که در آستانه جدایی هستند شنیده می‌شود.
سمیه ۳۸ساله می‌گوید: «جانم را برداشتم و فرار کردم؛ با اینکه از ۱۸ سالگی در خانه این مرد بودم و تقریبا مطمئن بودم آینده مالی روشنی نخواهم داشت، اما تصمیم گرفتم مهریه‌ام را ببخشم تا همه چیز تمام شود. نمی‌توانستم با مردی که از تریاک به شیشه روی آورده و شب‌ها مرا با صندلی و قورباغه و چیزهای دیگر در توهماتش اشتباه می‌گیرد زندگی کنم و برای اثبات توان مالی او زمان صرف کنم.»
راضیه، ۲۴ساله و مادر یک فرزند دو ساله، تجربه متفاوتی دارد: «پس از خیانت شوهرم، دیدنش تقریبا تبدیل به کابوس شده بود. او تصمیم گرفته بود با آن زن ازدواج کند و دختر ۲ ساله‌ام را زیر دست زن پدربزرگ بگذارد. من هم گفتم مهرم حلال و جان خودم و دخترم آزاد. اگر حق طلاق و حضانت فرزند داشتم الان شرایط بهتر بود. خدا را شکر که پدرم از من و نوه‌ام حمایت مالی می‌کند، وگرنه نمی‌دانم چه می‌کردم.»
از این روست که زهرا بهروزآذر، معاون زنان رئیس جمهور، بازنگری و اصلاح همزمان سایر ابعاد حقوقی روابط زوجین ـ از جمله حق طلاق، حضانت فرزندان و موضوع تنصیف [قید تا نصف اموال] اموال حاصل از زندگی مشترک ـ را قوانینی می‌داند که آسیب‌پذیری زنان را در برابر قوانین مربوط به مهریه کاهش می‌دهد.
در نقطه مقابل، فائزه مهریه‌اش را حین زندگی با همسرش به اجرا گذاشته و این اقدام سبب بروز اختلافات شده است: «به اندازه کافی پول نمی‌داد؛ من هم مهرم را اجرا گذاشتم و حالا همسرم به شدت ناراحت است.» بررسی مواردی از این دست نشان می‌دهد که در بیشتر مواقع، هنگام طلاق پای مهریه به میان می‌آید در حالی که در اصل و فلسفه قانون مهریه چنین نیست. معصومه ظهیری، استاد حوزه و کارشناس رسانه، می‌گوید: «اصل مهریه پشتوانه اقتصادی است و جزو حلال‌ترین مال‌هایی است که به زن می‌رسد؛ زن می‌تواند در آن دخل و تصرف کرده، آن را سرمایه‌گذاری کند و به نحو شایسته از مهریه استفاده کند.»
ناهید، ۳۰ساله و شاغل، تجربه‌ای متفاوت دارد: «من از ابتدا توافق کردیم مهریه‌ام عندالمطالبه باشد و این باعث شد همسرم مسئولیت بیشتری در زندگی مشترک بپذیرد و رفتار اقتصادی عادلانه‌تری داشته باشد. مهریه برای من نه ابزاری علیه او بلکه تضمینی برای رعایت حقوقم بود.»