به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ دیپلماسی آموزشی و علمی یکی از ارکان اصلی سیاست‌های نفوذ و گسترش قدرت کشورهای بزرگ و در حال ظهور در جهان به شمار می‌رود. وزارت خارجه فرانسه این نوع دیپلماسی را یکی از عناصر اساسی سیاست نفوذ فرانسه در عرصه بین‌المللی توصیف می‌کند و آن را ابزاری برای گسترش روابط دوجانبه فراوان می‌داند. از همین‌رو، بورسیه‌های تحصیلی به عنوان ابزار محوری قدرت نرم یعنی توانایی تأثیرگذاری و جذب بدون استفاده از زور، عمل می‌کنند.
براساس گزارش شبکه الجزیره، اگرچه اهداف اعلام‌شده‌ی این بورسیه‌ها غالباً بر حمایت از توسعه در آفریقا، ارتقای مهارت‌های انسانی و پر کردن شکاف‌های آموزشی تمرکز دارند، اما بسیاری از تحلیل‌ها از وجود اهداف پنهان دیگری سخن می‌گویند؛ اهدافی که با منافع اقتصادی (دسترسی به بازارها و منابع)، سیاسی (کسب متحدان دیپلماتیک) و ایدئولوژیک (ترویج الگوی حکمرانی یا ارزش‌های فرهنگی خاص) گره خورده‌اند.
افزایش روزافزون بورسیه‌ها و دانشجویان آفریقایی
با وخامت نظام‌های آموزشی و کمبود فرصت‌های اقتصادی، میلیون‌ها جوان آفریقایی، بورسیه‌های خارجی را به‌منزله‌ی قایق نجات و فرصتی برای صعود اجتماعی و اقتصادی عمل می‌کنند.
در چین، شمار دانشجویان آفریقایی از کمتر از ۲ هزار نفر در سال ۲۰۰۳ به بیش از ۳۶۰ هزار نفر در سال ۲۰۲۴ رسیده است؛ رشدی خیره‌کننده که در یک دهه، تعداد آنان را ۲۱ برابر کرده است. پکن بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱ وعده‌ی اعطای ۵۰ هزار بورسیه تحصیلی به دانشجویان آفریقایی داده بود.
در آمریکا نیز طبق گزارش «مؤسسه آموزش بین‌المللی» (متولی برنامه فولبرایت) در سال تحصیلی ۲۰۲۴-۲۰۲۳ حدود ۵۷ هزار دانشجوی دانشگاهی از بیش از ۵۱ کشور جنوب صحرای آفریقا در ایالات متحده مشغول به تحصیل بودند که افزایشی ۱۳ درصدی نسبت به سال قبل از آن، داشت.
فرانسه نیز مقصدی محبوب است؛ به‌گونه‌ای که در سال تحصیلی ۲۰۲۴-۲۰۲۳ نزدیک به ۲۱۹ هزار دانشجوی آفریقایی در این کشور مشغول تحصیل بوده‌اند.
در روسیه، طبق داده‌های «مؤسسه جمعیت‌شناسی فینچسکی»، شمار دانشجویان آفریقایی از ۶۷۰۰ نفر در سال تحصیلی ۲۰۱۱-۲۰۱۰ به بیش از ۳۴ هزار نفر در ۲۰۲۳-۲۰۲۲ رسیده است.
در میان قدرت‌های نوظهور، ترکیه نیز سهم قابل توجهی دارد؛ شمار دانشجویان آفریقایی در این کشور از ۳۵۰۰ نفر در ۲۰۱۱ به بیش از ۶۲ هزار نفر در ۲۰۲۴ افزایش یافته است.
چرا دانشجویان آفریقایی مهاجرت می‌کنند؟
دانشجویان آفریقایی از مشتاق‌ترین متقاضیان بورسیه‌های خارجی‌اند که بازتابی از واقعیت تلخ نظام آموزشی قاره سیاه است. بسیاری از کشورهای آفریقایی با چالش‌هایی چون کمبود معلمان متخصص، نبود منابع آموزشی، سوء‌مدیریت و ضعف حکمرانی مواجه‌اند.
گزارش یونسکو نشان می‌دهد که قاره آفریقا تنها ۰.۶ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به پژوهش و توسعه اختصاص می‌دهد؛ در حالی که میانگین جهانی ۱.۷۹ درصد است. این کمبود سرمایه‌گذاری موجب ضعف در آموزش عالی، به‌ویژه در حوزه‌های حیاتی مانند سلامت، کشاورزی و فناوری شده است.
یونسکو همچنین اشاره می‌کند که فقر و بیکاری، جوانان آفریقایی را به مهاجرت سوق می‌دهد. سالانه ۱۱ میلیون جوان وارد بازار کار می‌شوند، اما بیش از ۴۰ درصد آنان فاقد مهارت‌های لازم برای اشتغال‌اند.
در مقابل، تصویر آموزش در خارج بسیار جذاب است. دانشگاه‌های اروپایی و آسیایی آموزش باکیفیت و مهارت‌محور ارائه می‌دهند، فرصت‌های اشتغال جهانی را فراهم می‌کنند و در بسیاری از موارد، تمامی هزینه‌های تحصیل و زندگی را پوشش می‌دهند. برای بسیاری از جوانان آفریقایی، بورسیه‌ی تحصیلی در خارج «فرصتی طلایی» برای نجات از فقر محسوب می‌شود.
معیارهای گزینش؛ در خدمت اهداف کشورهای اعطاکننده
کنترل و نفوذ از طریق بورسیه‌ها از همان مرحله‌ی انتخاب آغاز می‌شود. معیارهای گزینش اغلب بازتاب‌دهنده‌ی منافع و اولویت‌های سیاسی و اقتصادی کشور میزبان است.
مطالعه‌ای در British Journal of Political Science دانشگاه کمبریج نشان می‌دهد که کمک‌ها و بورسیه‌های آموزشی در جهت تحکیم نفوذ در کشورهای خاص هدایت می‌شوند.
بر پایه‌ی پژوهشی از «لیا شیه»متخصص سیاست چین، کشورهای عضو طرح کمربند و جاده چین، بیش از دیگر کشورها از بورسیه‌های چینی بهره‌مندند؛ به‌گونه‌ای که پکن سالانه ۱۰ هزار بورسیه اضافی به این کشورها تحت عنوان بورسیه راه ابریشم اختصاص داده است.
توزیع بورسیه‌ها نیز با منافع راهبردی پیوند دارد؛ به‌طور مثال، طبق داده‌های کتابخانه ملی پزشکی آمریکا، بیشتر بورسیه‌های چین در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات متمرکز است.
این سیاست از یک سو کمبود متخصص در آفریقا را جبران می‌کند، اما از سوی دیگر نیروی کاری تربیت می‌کند که با فناوری و استانداردهای چینی آشناست که یعنی وابستگی بلندمدت آفریقا به چین تقویت می‌شود.
نمونه‌هایی از این همگرایی در گزارش‌های رسانه‌های چینی نیز دیده می‌شود. برای مثال، دانشجویان جیبوتیایی در برنامه آموزش مهارت‌های راه‌آهن شرکت کرده‌اند تا پس از فارغ‌التحصیلی به شبکه قطار برقی ساخته‌شده توسط چین در جیبوتی و اتیوپی بپیوندند.
«پل‌های نفوذ» و بازتولید نخبگان فرهنگی
دولت‌های اعطاکننده، دانش‌آموختگان آفریقایی را پل‌های ارتباطی میان کشور خود و ملت میزبان می‌دانند. هرچند این فارغ‌التحصیلان دانش و تجربه به کشورشان بازمی‌گردانند، اما اغلب حامل الگوهای فرهنگی، فکری و سیاسی کشور اعطاکننده‌اند.
به گفته وزارت خارجه فرانسه، هدف بورسیه‌ها آموزش نخبگان سیاسی، اقتصادی و علمی فرد» است. این سیاست با همکاری نزدیک وزارت خارجه و وزارت آموزش عالی فرانسه اجرا می‌شود.
ایجاد نخبگانی که از نظر فرهنگی با کشور میزبان همسو هستند، چند هدف از جمله حفظ زبان و فرهنگ کشور اعطاکننده، تداوم نفوذ فرهنگی و تضمین شراکت بلندمدت را تأمین می‌کند.
پژوهشی از دانشگاه سیدنی نیز تأکید می‌کند که بورسیه‌های استرالیا در آفریقا می‌توانند ابزار مؤثر نفوذ دیپلماتیک باشند. زیرا فارغ‌التحصیلان پس از بازگشت به کشور خود در موقعیت‌هایی قرار می‌گیرند که بر سیاست یا اقتصاد ملی تأثیر می‌گذارند.
شبکه‌های فارغ‌التحصیلان؛ ابزار ماندگاری نفوذ
کشورهای اعطاکننده برای حفظ ارتباط با فارغ‌التحصیلان خود، شبکه‌های سازمان‌یافته ایجاد کرده‌اند. مثلاً شبکه فارغ‌التحصیلان فرانسه بیش از ۶۰۰ هزار عضو دارد و از طریق همکاری‌های شغلی، رویدادها و کنفرانس‌ها، ارتباط مداوم با پاریس را حفظ می‌کند.
در ایالات متحده، برنامه فولبرایت سالانه بیش از ۴ هزار دانشجوی بین‌المللی را می‌پذیرد و در کشورهای آفریقایی نفوذ گسترده‌ای دارد؛ چنان‌که در غنا، فارغ‌التحصیلان فولبرایت شامل رؤسای جمهور، نخست‌وزیران و نخبگان علمی می‌شوند.
نمونه مشابه در اتیوپی نیز دیده می‌شود؛ رئیس‌جمهور پیشین مولاتو تشومه که تحصیلاتش را در چین گذرانده بود، در دوران ریاست‌جمهوری‌اش همکاری گسترده با شرکت‌های چینی را تقویت کرد.
فرار مغزها؛ روی تاریک بورسیه‌ها
بسیاری از اندیشمندان آفریقایی از پیامدهای ناگوار بورسیه‌های خارجی انتقاد می‌کنند. مهم‌ترین آن‌ها تشدید فرار مغزها و تضعیف نظام‌های پژوهشی در قاره است؛ پدیده‌ای که وابستگی ساختاری به کمک خارجی را تداوم می‌بخشد.
طبق برخی گزارش‌ها، سالانه حدود ۷۰ هزار نیروی ماهر از آفریقا مهاجرت می‌کنند، و بیش از یک‌سوم دانشجویان آفریقایی می‌گویند قصد بازگشت ندارند.
بر اساس آمار بنیاد توسعه ظرفیت‌های آفریقایی وابسته به اتحادیه آفریقا، قاره برای پر کردن شکاف‌های خود به ۸ میلیون پزشک، ۴ میلیون مهندس، یک میلیون پژوهشگر و ۷۰ هزار دانشمند کشاورزی نیاز دارد.
منتقدان می‌گویند بورسیه‌های خارجی به جای توانمندسازی، چرخه‌ای از وابستگی را ایجاد کرده‌اند: ضعف آموزش داخلی → افزایش تقاضا برای بورسیه خارجی → فرار استعدادها → بی‌انگیزگی دولت‌ها برای اصلاح آموزش → وابستگی پایدار به خارج.
..............................
پایان پیام/ ۲۶۸