خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) - ابنا: آیا انسان در مسیر زندگی خود مختار است یا همه چیز از پیش تعیین شده؟ تعامل میان اراده انسان و قضای الهی یکی از پیچیده‌ترین و جذاب‌ترین مباحث فلسفی و دینی است که همواره ذهن بشر را به چالش کشیده است. در این مطلب، با نگاهی دقیق به مفهوم اختیار و ارتباط آن با قضا و قدر، سفری جذاب به عمق این موضوع خواهیم داشت.
۱. مقدمه: چیستی شبهه جبرگرایی در عصر جدید
بحث جبر و اختیار (یا قضا و قدر) از دیرباز یکی از محوری‌ترین مسائل کلامی و فلسفی بوده است. امروزه این شبهه با تکیه بر مفهوم تقدیر و علم پیشین خداوند مطرح می‌شود که: «اگر خداوند از ازل می‌داند ما چه خواهیم کرد و همه امور در لوح محفوظ ثبت شده است، پس انتخاب ما صرفاً یک نمایش از پیش نوشته شده است.» این نگرش، زمینه‌ساز سلب مسئولیت شرعی و اخلاقی در جامعه شده است. کلام شیعی، با ارائه نظریه‌ای دقیق و متعادل، این دوگانگی را حل کرده است.
۲. مفهوم‌شناسی قضا و قدر
قضا و قدر الهی به معنای نفی اراده انسان نیست، بلکه تبیین یک نظام علت و معلولی گسترده است. قدر (اندازه) به معنای تعیین حدود و ویژگی‌های یک پدیده است و قضا (حکم) به معنای مرحله نهایی و قطعی شدن آن [۱].
بر اساس احادیث اهل‌بیت (ع)، خداوند هیچ گاه انسان را مجبور به کاری نکرده است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «نه جبر و نه تفویض، بلکه امری بین دو امر است.» [۲] (این جمله محوری است و باید مفصل با شرحی از روایات تبیین شود). اراده و اختیار انسان یکی از عوامل و علل میانی در زنجیره تقدیر الهی است. یعنی، خداوند مقدر کرده است که اگر انسان الف، اراده ب را داشته باشد، نتیجه ج حاصل شود. اینجا اراده انسان خود جزئی از «تقدیر» به شمار می‌آید.
۳. بداء: کلید حل معمای پویایی تقدیر
یکی از ارکان اصلی کلام شیعه که پاسخ قاطعی به شبهه جبر می‌دهد، اعتقاد به بداء است. بداء به معنای تغییر در تقدیرات مشروط، و ظهور آنچه خداوند پیش‌تر برای ملائکه یا ائمه (ع) ظاهر نکرده بود، می‌باشد [۳].
علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان ذیل آیات مربوط به محو و اثبات (یَمْحُو اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَیُثْبِتُ) [۴]، تأکید دارند که بداء نشان‌دهنده شرطی بودن بسیاری از تقدیرات و تأثیر اعمال و دعای انسان در تغییر سرنوشت اوست. به عبارت دیگر، بداء دلالت دارد بر اینکه مقدرات حتمی نیستند و تلاش و دعای انسان (به عنوان اراده)، می‌تواند مقدرات اولیه را تغییر دهد. این پویایی در تقدیر، کاملاً با مفهوم اختیار انسانی سازگار است.
۴. مسئولیت فقهی و کلامی مبتنی بر اختیار
اگر انسان مجبور بود، مسئولیت شرعی، امر و نهی، بهشت و جهنم، و کیفر و پاداش معنا نداشت. قرآن کریم، بارها از عملکرد، انتخاب و نتیجه اعمال انسان سخن می‌گوید.
امام علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «خداوند شما را به انجام کارهای خیر فرمان داد، نه آن که شما را مجبور به آن سازد... و شما را نهی کرد، نه آن که شما را مجبور به آن سازد.» [۵] این جملات و شرح‌های موجود بر آن [۶]، شاهدی قاطع بر اختیار در مکتب اهل‌بیت (ع) است و مبنای همه احکام فقهی، حقوق و قصاص در اسلام شیعی است.
نتیجه‌گیری
دیدگاه شیعی، با تأکید بر اصل امر بین الامرین و تبیین عمیق مفهوم بداء، نه تنها وجود اختیار انسان را تأیید می‌کند، بلکه آن را به عنوان عاملی کلیدی در اجرای قضا و قدر الهی معرفی می‌نماید. انسان در چارچوب سنت‌های الهی، آزادی عمل دارد و همین آزادی، مبنای مسئولیت‌پذیری اخلاقی و فقهی اوست. این تبیین، پاسخگوی شبهات مدرن جبرگرایی بوده و جامعه را به سوی تلاش، دعا و انتخاب‌های آگاهانه دعوت می‌کند.
منابع و مآخذ
-
مجلسی، محمدباقر. بحار الأنوار. ج ۵، ص ۱۲۱.
-
کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. ج ۱، ص ۱۶۰ (باب الأمر بین الأمرین).
-
سبحانی، جعفر. الهیات و معارف اسلامی. ج ۱، ص ۳۲۴. مؤسسه امام صادق (ع).
-
طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ذیل آیه ۳۹ سوره رعد.
-
شریف الرضی. نهج البلاغه. (خطبه مشهور در مورد قضا و قدر، با شرح محمد دشتی).
-
مطهری، مرتضی. انسان و سرنوشت. انتشارات صدرا. (برای شرح تحلیلی بر روایات).