در آستانه اعلام نام برگزیدگان جایزه نوبل ۲۰۲۵، به رسم هر سال گزارشی را درباره فلسفه اهدای این جایزه و نحوه انتخاب برندگان آن داریم. اگر شما هم پرسش‌هایی را درباره جایزه نوبل و موضوعات مربوط به آن دارید، خواندن این گزارش برایتان خالی از لطف نخواهد بود.
به گزارش ایسنا به نقل از نوبل پرایز، مراسم اعلام برندگان جوایز نوبل امسال از ۶ تا ۱۳ اکتبر برگزار خواهد شد و مؤسسات اعطاکننده جوایز تصمیم گرفته‌اند جوایز سال ۲۰۲۵ خود را به شرح زیر اعلام کنند.
جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی. دوشنبه ۶ اکتبر ساعت ۱۱:۳۰ به وقت ساعت تابستانی اروپای مرکزی(۱۴ مهر ساعت ۱۳:۰۰ به وقت ایران)
جایزه نوبل فیزیک. سه‌شنبه ۷ اکتبر ساعت ۱۱:۴۵ به وقت ساعت تابستانی اروپای مرکزی(۱۵ مهر ساعت ۱۳:۱۵ به وقت ایران)
جایزه نوبل شیمی. چهارشنبه ۸ اکتبر ساعت ۱۱:۴۵ به وقت ساعت تابستانی اروپای مرکزی(۱۶ مهر ساعت ۱۳:۱۵ به وقت ایران)
جایزه نوبل ادبیات. پنجشنبه ۹ اکتبر ساعت ۱۳:۰۰ به وقت ساعت تابستانی اروپای مرکزی(۱۷ مهر ساعت ۱۴:۳۰ به وقت ایران)
جایزه نوبل صلح. جمعه ۱۰ اکتبر ساعت ۱۱:۰۰ به وقت ساعت تابستانی اروپای مرکزی(۱۸ مهر ساعت ۱۲:۳۰ به وقت ایران)
جایزه نوبل اقتصاد. دوشنبه ۱۳ اکتبر ساعت ۱۱:۴۵ به وقت ساعت تابستانی اروپای مرکزی(۲۱ مهر ساعت ۱۳:۱۵ به وقت ایران)
تاریخچه اهدای جایزه نوبل
«آلفرد نوبل»(Alfred Nobel) شیمیدان، مهندس و مبتکر سوئدی در ۲۷ نوامبر ۱۸۹۵، سومین و آخرین وصیت‌نامه خود را امضا کرد. وقتی وصیت‌نامه پس از مرگش باز و خوانده شد، جنجال زیادی را هم در سوئد و هم در سطح بین‌المللی ایجاد کرد، زیرا نوبل بخش زیادی از ثروت خود را برای اهدای یک جایزه گذاشته بود. نوبل در آن وصیت‌نامه تصریح کرده بود که همه دارایی باقی‌مانده‌اش باید برای اهدای جوایز به کسانی استفاده شود که در طول سال گذشته بیشترین سود را به بشریت رسانده‌اند.
بخشی از متن وصیت‌نامه این بود: همه دارایی‌های قابل تبدیل باقی‌مانده من به شرح زیر توزیع خواهند شد. سرمایه‌ای که توسط مجریان وصیت‌نامه‌ام به اوراق بهادار امن تبدیل شده است، صندوقی را تشکیل می‌دهد که سود آن سالانه به عنوان جایزه به کسانی که در طول سال گذشته بیشترین سود را به بشریت رسانده‌اند، می‌رسد. سود باید به پنج قسمت مساوی تقسیم شود و به شرح زیر توزیع شود. یک قسمت به شخصی که مهم‌ترین کشف یا اختراع را در زمینه فیزیک انجام داده است؛ یک قسمت به شخصی که مهم‌ترین کشف را در حوزه شیمی داشته است؛ یک قسمت به شخصی که مهم‌ترین کشف را در حوزه فیزیولوژی یا پزشکی داشته است؛ یک قسمت به شخصی که برجسته‌ترین اثر را در زمینه ادبیات و در جهت ایده‌آل خلق کرده است و یک قسمت به شخصی که بیشترین یا بهترین کار را برای پیشبرد دوستی بین ملت‌ها، لغو یا کاهش جنگ‌های دائمی و تأسیس و ترویج کنگره‌های صلح انجام داده است. جوایز فیزیک و شیمی توسط آکادمی علوم سوئد، جوایز دستاوردهای فیزیولوژیکی یا پزشکی توسط مؤسسه کارولینسکا در استکهلم، جوایز ادبیات توسط آکادمی استکهلم و جایزه قهرمانان صلح توسط کمیته‌ای متشکل از پنج نفر که توسط پارلمان نروژ انتخاب می‌شوند، اهدا خواهند شد. آرزوی صریح من این است که هنگام اهدای جوایز، ملیت در نظر گرفته نشود، بلکه جایزه به شایسته‌ترین شخص خواه اسکاندیناویایی باشد و خواه نباشد، اهدا شود.
وصیت‌نامه آلفرد نوبل
خانواده نوبل با اهدای جایزه مخالف بودند و اهداکنندگان جایزه که خود نوبل معرفی کرده بود، از انجام دادن آنچه در وصیت‌نامه‌اش درخواست کرده بود، خودداری کردند. پنج سال طول کشید تا اولین جایزه نوبل در سال ۱۹۰۱ اهدا شود. هر سال در ماه اکتبر، برندگان جدید جایزه نوبل اعلام می‌شوند.
اهدای جوایز نوبل از سال ۱۹۰۱ تاکنون ادامه داشته است اما سال‌های زیادی هم بوده‌اند که در آنها اهدای جوایز نوبل صورت نگرفته است. این سال‌ها عمدتاً در طول جنگ جهانی اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴) و دوم (۱۹۴۵-۱۹۳۹) بوده‌اند.
جایزه نوبل در چه شاخه‌هایی اهدا می‌شود؟
دسته‌بندی‌های جایزه نوبل بر اساس آنچه در وصیت‌نامه آلفرد نوبل سفارش شده است، عبارتند از فیزیک، شیمی، فیزیولوژی یا پزشکی، ادبیات و صلح. جایزه نوبل اقتصاد مدت‌ها بعد اضافه شد و همان طور که از نام کامل آن پیداست، یک جایزه یادبود در حوزه علوم اقتصادی است. اضافه شدن جایزه نوبل اقتصاد، یک استثنا بود و برای جشن گرفتن سیصدمین سالگرد تأسیس بانک مرکزی سوئد در سال ۱۹۶۸ صورت گرفت.
چه کسانی برندگان جایزه نوبل را انتخاب می‌کنند؟
آلفرد نوبل در وصیت‌نامه خود به طور ویژه مؤسسات مسئول اهدای جوایز را تعیین کرد که به شرح زیر هستند.
آکادمی سلطنتی علوم سوئد برای جایزه نوبل فیزیک و شیمی
مؤسسه کارولینسکا برای جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی
آکادمی سوئد برای جایزه نوبل ادبیات
کمیته‌ای متشکل از پنج نفر که توسط پارلمان نروژ برای جایزه صلح نوبل انتخاب می‌شوند.
بانک مرکزی سوئد پس از آغاز اهدای جایزه نوبل در علوم اقتصادی به یاد آلفرد نوبل، وظیفه انتخاب برندگان را به آکادمی سلطنتی علوم سوئد واگذار کرد. این جایزه از سال ۱۹۶۹ بر اساس همان اصول جوایز نوبل اهدا شده است.
پول جایزه نوبل از کجا می‌آید؟
وقتی آلفرد نوبل درگذشت، بخش عمده‌ای از ثروت خود را برای تأسیس جایزه نوبل به ارث گذاشت و اظهار کرد که این پول باید به یک صندوق تبدیل شده و در اوراق بهادار امن سرمایه‌گذاری شود. امروزه سود حاصل از آن پول برای تأمین مالی جوایز نوبل استفاده می‌شود.
آیا لغو جایزه نوبل امکان‌پذیر است؟
خیر. نه وصیت‌نامه آلفرد نوبل و نه اساسنامه بنیاد نوبل هیچ اشاره‌ای را به چنین احتمالی نکرده‌اند.
چند نفر می‌توانند جایزه نوبل به طور مشترک برنده شوند؟
یک جایزه نوبل می‌تواند حداکثر بین سه نفر مشترک باشد و درباره جایزه صلح می‌تواند به یک سازمان نیز اعطا شود. این قانون که یک جایزه فقط می‌تواند به سه نفر اعطا شود، از اساسنامه بنیاد نوبل گرفته شده که مسئول تحقق اهداف وصیت‌نامه آلفرد نوبل است. این اساسنامه به طور خاص بیان می‌کند: در هیچ موردی نمی‌توان مبلغ جایزه را بین بیش از سه نفر تقسیم کرد.
آیا انتخاب برنده پس از مرگ نیز امکان‌پذیر است؟
خیر. برنده جایزه نوبل پس از مرگ قابل انتخاب نیست. با وجود این، از سال ۱۹۷۴ اگر گیرنده پس از اعلام جایزه فوت کند، همچنان می‌توان جایزه را به او اهدا کرد. پیش از این، اگر شخصی پیش از اول فوریه همان سال انتخاب شده بود، می‌توانست پس از مرگ جایزه دریافت کند که این موضوع درباره «اریک اکسل کارلفلد»(Erik Axel Karlfeldt) برنده جایزه نوبل ادبیات ۱۹۳۱ و «داگ هامرشولد»(Dag Hammarskjöld) برنده جایزه صلح نوبل ۱۹۶۱ نیز صادق بود.
پس از اعلام جایزه نوبل پزشکی یا فیزیولوژی در سال ۲۰۱۱ مشخص شد که «رالف استاینمن»(Ralph Steinman) یکی از برندگان سه روز پیش درگذشته است. هیات مدیره بنیاد نوبل، اساسنامه را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که استاینمن باید همچنان برنده جایزه نوبل باقی بماند، زیرا مجمع نوبل در مؤسسه کارولینسکا بدون اطلاع از مرگ او، برندگان جایزه نوبل پزشکی یا فیزیولوژی سال ۲۰۱۱ را اعلام کرده بود.
برندگان جوایز نوبل ۲۰۲۴
جایزه نوبل پزشکی سال ۲۰۲۴ به «ویکتور امبروس»(Victor Ambros) و «گری راوکون» (Gary Ruvkun) اهدا شد. این دو نفر جایزه نوبل را به خاطر کشف میکرو آران‌ای و نقش آن در تنظیم ژن پس از رونویسی دریافت کردند.
جایزه نوبل شیمی ۲۰۲۴ نیمی به «دیوید بیکر»(David Baker) برای طراحی پروتئین محاسباتی و نیمی دیگر به طور مشترک به «دمیس حسابیس»(Demis Hassabis) و «جان ام. جامپ»(John M. Jumper) برای پیش‌بینی ساختار پروتئین اهدا شد.
جایزه نوبل فیزیک ۲۰۲۴ به «جان اچ.هاپفیلد»(John J. Hopfield) و «جفری هینتون»(Geoffrey Hinton) اهدا شد. این دو نفر جایزه نوبل را به پاس اکتشافات بنیادین و ابداعاتی دریافت کردند که یادگیری ماشینی با شبکه عصبی مصنوعی را ممکن ساختند.
چه کسانی جوایز نوبل امسال را به خانه خواهند برد؟
در انتظار اعلام اسامی برندگان نوبل ۲۰۲۵، وب‌سایت علمی ساینتیست از پژوهشگران پرسیده که به نظر آنها چه کسانی ممکن است امسال مورد تقدیر قرار بگیرند. در ادامه، نظرات این پژوهشگران را می‌خوانیم.
«لی ژائو»(Li Zhao)، متخصص ژنتیک تکاملی «دانشگاه راکفلر»(Rockefeller University) گفت: پژوهش‌های شایسته بسیاری در زمینه‌های گوناگون انجام شده‌اند. فقط در دانشگاه خودم می‌توانم چند پژوهشگر شایسته را نام ببرم. شخصاً امیدوارم همکارانم در دانشگاه راکفلر «سوتلانا موژسوف»(Svetlana Mojsov) که شکل فعال «پپتید-۱ شبه گلوکاگون»(GLP-1) را شناسایی و توصیف کرد و «جفری فریدمن»(Jeffrey Friedman) که هورمون لپتین را کشف کرد، مورد توجه قرار بگیرند زیرا آثار هر دو نفر آنها تأثیرات عمیقی را بر تنظیم وزن بدن و فراتر از آن داشته است.
«فیلیپ ویگ»(Philip Wigge)، زیست‌شناس گیاهی «دانشگاه پوتسدام»(University of Potsdam) گفت: من فکر می‌کنم جایزه نوبل احتمالا به «آنتونی هایمن»(Anthony Hyman) در «دانشگاه فنی درسدن»(TU Dresden) تعلق می‌گیرد. او پیشگام مفهوم جداسازی فاز پروتئین-پروتئین است. این یک پاسخ جهانی مربوط به یوکاریوت‌ها به شمار می‌رود که در آن پروتئین‌ها می‌توانند بین دو حالت تغییر کنند و به حالت جداسازی فاز مایع-مایع وارد شوند.
ویگ ادامه داد: پیش‌بینی می‌شود بیش از نیمی از پروتئوم دارای بخش‌های قابل توجهی از اسیدهای آمینه نامنظم باشد و این مناطق تمایل به جداسازی فاز مایع-مایع دارند. در پژوهش‌های پیشین، ما بر کریستالوگرافی اشعه ایکس برای مطالعه پروتئین‌ها متمرکز بوده‌ایم که نمی‌تواند اطلاعاتی را درباره مناطق نامنظم به ما بدهد، اما برای بررسی عملکرد پروتئین، این مناطق بسیار جالب هستند، زیرا پروتئین‌ها را قادر می‌کنند تا بین حالت‌های گوناگون تغییر کنند.
وی افزود: کشف جداسازی فاز مایع-مایع و تغییرات فاز پروتئین، یک انقلاب مداوم است. این کشف قابل توجه است. من نمی‌توانم هیچ کشف دیگری را در طول عمرم به یاد بیاورم که این همه پرسش جالب را مطرح کرده و مکانیسم‌های بالقوه بسیاری را برای نحوه عملکرد سلول آشکار کرده باشد. این یکی از آن مواردی است که می‌توان گفت قطعاً جایزه نوبل را دریافت خواهد کرد. فقط سؤال این است که چه زمانی به نوبل دست خواهد یافت.
«پیتر وندن برگ»(Pieter Vanden Berghe)، دانشمند علوم اعصاب «مؤسسه مغز لوون»(Leuven Brain Institute) گفت: سال‌ها انتظار داشتم «کارل دیسروت»(Karl Deisseroth) به خاطر کشف اپتوژنتیک و کانال رودوپسین، جایزه نوبل را دریافت کند، اما فکر نمی‌کنم دیگر این اتفاق بیفتد.
«ایوان د آراخو»(Ivan de Araujo)، دانشمند علوم اعصاب «مؤسسه سایبرنتیک زیستی ماکس پلانک»(Max Planck Institute for Biological Cybernetics) گفت: فکر می‌کنم «جفری فریدمن»(Jeffrey Friedman) کاشف لپتین، کسی است که دوست دارم جایزه نوبل را به او بدهم. فکر کردن به موضوع دیگری که به این اندازه تأثیرگذار باشد، دشوار است.
آراخو ادامه داد: لپتین، هورمونی است که توسط سلول‌های چربی آزاد می‌شود و به مغز امکان می‌دهد تا میزان چربی موجود در بدن را کنترل کند. ما می‌دانیم که کمبود لپتین به عواقب وحشتناکی مانند چاقی شدید منجر می‌شود، اما این موضوع را هم می‌دانیم که این هورمون نقش‌های متعددی را در تنظیم سیستم ایمنی، اشتها، پاداش و باروری مردان و زنان بر عهده دارد. دامنه این کشف، بسیار وسیع است. این یک کشف بزرگ در پزشکی و زیست‌شناسی به شمار می‌رود که شایسته تقدیر است.
«دیوید گیت»(David Gate)، نوروایمونولوژیست «دانشگاه نورث‌وسترن»(Northwestern University) گفت: هنوز این جایزه به «کارل دیسروث»(Karl Deisseroth)، پژوهشگر اپتوژنتیک «دانشگاه استنفورد»(Stanford University) نرسیده است. او جایزه نوبل را نبرده، اما برخی از پیش‌نیازهای جایزه نوبل را دریافت کرده است. اپتوژنتیک در علوم اعصاب بسیار تأثیرگذار است.
وی افزود: به نظر من کسی که برای جایزه نوبل نادیده گرفته شده و احتمالاً دیگر مورد توجه قرار نمی‌گیرد، «پاسکو راکیک»(Pasko Rakic) است که سلول‌های بنیادی مغز را در «دانشگاه ییل»(Yale University) کشف کرد. او جوایز زیادی را برنده شده، اما هنوز جایزه نوبل نگرفته است.