خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: اصفهان شهری است که تاریخ در هر کوچه و گذرش نفس می‌کشد. دیوارهای گِلی، کتیبه‌های فراموش‌شده، طاق‌ها و محراب‌های ساکت، همه و همه راویانی خاموش از روزگاران پرشکوه این دیارند. در قالب تور رسانه‌ای اداره گردشگری شهرداری اصفهان، جمعی از اصحاب رسانه راهی سفری شدند تا از نزدیک با دو یادگار ارزشمند عصر صفوی، مدرسه جلالیه و مسجد ایلچی، آشنا شوند. روایتگری این سفر بر عهده محمد فاتحی، پژوهشگر و اصفهان‌شناس بود؛ کسی که با نگاهی موشکافانه لایه‌های پنهان تاریخ و هنر را در دل این بناها آشکار ساخت.
مدرسه جلالیه؛ همت طبیبی فرهنگ‌دوست
فاتحی در ابتدای تور، اصحاب رسانه را به محله احمدآباد برد؛ جایی که مدرسه جلالیه با شکوهی هرچند فرسوده اما همچنان پابرجا ایستاده است. وی توضیح داد: این مدرسه در سال ۱۱۱۴ هجری قمری و در زمان شاه سلطان حسین صفوی ساخته شد. بانی آن جلال‌الدین محمد طبیب جنابدی بود؛ طبیبی درباری که علاوه بر طبابت، دغدغه علم و دین داشت. به همین سبب بنایی را پدید آورد که مسجد، مدرسه و مقبره‌اش را یک‌جا در خود جای داده است.
به گفته فاتحی، همین سه‌گانه کارکردی نشان‌دهنده نیت بانی است: مسجد برای عبادت، مدرسه برای علم‌آموزی و مقبره برای جاودان‌سازی نام خویش در کنار علم و دین.
سنگ‌نوشته‌ها؛ زبان صامت تاریخ
یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های مدرسه جلالیه کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های آن است. فاتحی در توضیح این بخش گفت: «در بناهای صفوی، سنگ‌نوشته‌ها تنها جنبه تزئینی ندارند؛ بلکه حامل اطلاعات دقیق تاریخی‌اند. در این مدرسه، تاریخ ساخت و حتی زمان درگذشت بانی با استفاده از ماده‌تاریخ ثبت شده است.
وی ادامه داد: بر سنگ قبر جلال‌الدین طبیب واژه «فغان» حک شده است. این کلمه بر اساس حساب ابجد به سال وفات بانی اشاره دارد. چنین شگردهایی نوعی رمزنگاری شاعرانه و هنرمندانه بودند که هم تاریخ را منتقل می‌کردند و هم ارزش ادبی داشتند.
حجره‌ها و هندسه‌ای که سخن می‌گوید
در صحن مدرسه، حجره‌های یک‌طبقه با ایوانچه‌هایی کوچک اما چشم‌نواز دیده می‌شود. فاتحی توضیح داد: هر حجره دارای دو ردیف طاقچه است؛ طراحی‌ای که امکان استفاده بهتر از فضا را برای طلاب فراهم می‌کرد.
وی افزود: نقوش هندسی و معقلی دیوارها تنها تزئین نیستند، بلکه نوعی زبان تصویری‌اند. هر نقش نام خاصی دارد؛ از «سرمدان» و «موج» گرفته تا «بازوبند» و «لچکی» این گره‌ها، نوعی نمایش از بی‌نهایت و جاودانگی در هندسه اسلامی هستند و نشان می‌دهند چگونه معماران صفوی با ترکیب ریاضی و هنر، زیبایی‌شناسی خاصی آفریدند.
مسجد ایلچی؛ یادگار بانویی خیرخواه
تور رسانه‌ای در ادامه اصحاب رسانه را به محله احمدآباد و مسجد ایلچی برد. فاتحی در برابر سردر ساده اما پرمعنای مسجد ایستاد و گفت: این بنا در سال ۱۰۹۷ هجری قمری ساخته شد. بانی آن زنی به نام صاحب سلطان بی گم، دختر حکیم‌الملک ایلچی بود. این‌که بانویی در عصر صفوی چنین بنای بزرگی را وقف کند، نشان‌دهنده نقش پررنگ زنان خیر در تاریخ اصفهان است.
وی سپس به تزئینات مسجد اشاره کرد: کتیبه‌های این مسجد به خط محسن امامی نوشته شده‌اند. این خاندان، نسل‌اندرنسل خوشنویسان و هنرمندان برجسته اصفهان بودند. در کتیبه‌ها آیات مهمی چون «اذا جاء نصرالله» و «انما یعمر مساجد الله…» آمده که معنای حضور خداوند در این بنا را دوچندان می‌کند.
فضای درونی و ایوان‌های شاخص
مسجد ایلچی دارای صحن کوچک، چندین ورودی و دو محراب است. فاتحی تأکید کرد: ایوان جنوبی از همه بزرگ‌تر و زیباتر است. در این ایوان می‌توان اوج هنر معماران صفوی را در ترکیب خط و کاشی دید. همچنین کتیبه‌ها ترکیبی از خط ثلث و کوفی بنایی هستند که نه تنها تزئین بلکه انتقال معنا را نیز بر عهده دارند.
عالمان و خاطراتی از روزگار پرآشوب
فاتحی در بخش دیگری از روایت خود به نقش این دو بنا در تحولات فکری و اجتماعی اشاره کرد. وی گفت: مدرسه جلالیه تنها جایگاه آموزش دینی نبود؛ بلکه در دوران قاجار و پهلوی، برخی عالمان نامدار همچون میرزا هادی دولت‌آبادی در اینجا تدریس کردند. این مکان‌ها گاه صحنه مناظره و حتی جدال‌های فکری بودند.
این اصفهان شناس افزود: در مسجد ایلچی نیز نام‌هایی چون حاج آقا منیرالدین بروجردی و دیگر علمای برجسته مطرح می‌شود. این حضور نشان می‌دهد که بناها صرفاً آثار آجری نیستند، بلکه بخش مهمی از حافظه اجتماعی و سیاسی شهر را شکل داده‌اند.
ضرورت مرمت و حفاظت
فاتحی در پایان سخنان خود بر اهمیت مرمت این دو یادگار تأکید کرد: «امروز مسجد ایلچی و مدرسه جلالیه هر دو با چالش‌های جدی روبه‌رو هستند. مأذنه چوبی مسجد ایلچی در شرایط اضطرار قرار دارد و بخشی از مدرسه جلالیه نیازمند مرمت اساسی است. اگر مرمت و حفاظت به‌موقع صورت نگیرد، این بناها نه‌تنها برای اصفهان بلکه برای میراث ملی ایران خسارت‌بار خواهند بود.
تور رسانه‌ای اداره گردشگری شهرداری اصفهان، فرصتی کم‌نظیر بود تا اصحاب رسانه از نزدیک با تاریخ فراموش‌شده اما زنده دو بنای ارزشمند آشنا شوند. مدرسه جلالیه با حجره‌های ساده و هندسه زنده‌اش، و مسجد ایلچی با کتیبه‌های خوشنویسی و ایوان باشکوهش، نه‌تنها یادگارهایی از عصر صفوی هستند، بلکه همچون کتاب‌هایی سنگی، داستان بانیان خیرخواه، معماران هنرمند و عالمان نامدار را در خود جای داده‌اند.
روایت محمد فاتحی در این تور رسانه‌ای پلی بود میان دیروز و امروز؛ پلی که نشان داد اصفهان همچنان در هر کاشی، خط و گره‌اش، سخن‌ها برای گفتن دارد.