یارانه پنهان انرژی و قیمت بنزین همواره از حساس‌ترین موضوعات اقتصادی ایران بوده است. در حالی‌که قیمت بنزین سهمیه‌ای برای مردم ۱۵۰۰ تومان است، پشت پرده این عدد شبکه‌ای پیچیده از هزینه‌های پالایش، انتقال، توزیع و کارمزد جایگاه‌ها نهفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد دولت از هر لیتر بنزین تنها حدود ۲۰۰ تومان درآمد دارد، در حالی که در گازوئیل حتی دچار زیان می‌شود.
این گزارش با استناد به داده‌های رسمی شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و تحلیل‌های منتشرشده در روزنامه فرهیختگان، ساختار توزیع پول بنزین و گازوئیل، میزان مصرف آن‌ها در سال‌های اخیر و پیامدهای اقتصادی این سیاست را بررسی می‌کند.
رشد مصرف بنزین و گازوئیل در ایران (۱۳۹۷ تا ۱۴۰۳)
آمار مصرف بنزین
-
سال ۱۳۹۷: ۲۶.۲ میلیارد لیتر
-
سال ۱۴۰۳: ۴۵.۵ میلیارد لیتر
-
رشد مصرف: حدود ۷۳ درصد
آمار مصرف گازوئیل
-
سال ۱۳۹۷: ۲۴ میلیارد لیتر
-
سال ۱۴۰۳: ۴۵ میلیارد لیتر
-
رشد مصرف: حدود ۸۸ درصد
این ارقام نشان می‌دهد طی ۶ سال اخیر، ایران با رشد بی‌سابقه‌ای در مصرف سوخت مواجه بوده است؛ رشدی که هم فشار زیادی بر بودجه یارانه انرژی وارد کرده و هم دولت را با کسری منابع روبه‌رو ساخته است.
ساختار هزینه و کارمزد سوخت
کارمزد پالایش و توزیع بنزین
-
سال ۱۳۹۷: ۱۰۰ تومان به ازای هر لیتر
-
سال ۱۴۰۳: ۷۰۰ تومان
کارمزد پالایش و توزیع گازوئیل
-
سال ۱۳۹۷: ۸۰ تومان
-
سال ۱۴۰۳: ۵۳۸ تومان
کارمزد جایگاه‌ها (۱۴۰۴)
-
بنزین: ۶۵۳ تومان به ازای هر لیتر
-
گازوئیل: ۳۸۴ تومان
جمع هزینه‌های کارمزد:
-
بنزین سهمیه‌ای ۱۵۰۰ تومانی → حدود ۱۳۵۰ تومان هزینه کارمزد
-
گازوئیل ۳۰۰ تومانی → حدود ۶۵۲ تومان هزینه کارمزد
سود و زیان دولت از فروش بنزین و گازوئیل
بنزین
-
قیمت فروش به مردم: ۱۵۰۰ تومان
-
هزینه کارمزد: ۱۳۵۰ تومان
-
سود دولت از هر لیتر: ۲۰۰ تومان
گازوئیل
-
قیمت فروش: ۳۰۰ تومان
-
هزینه کارمزد: ۶۵۲ تومان
-
سود دولت از هر لیتر: منفی ۳۵۲ تومان (زیان خالص)
به بیان ساده، دولت از فروش بنزین سهمیه‌ای اندکی سود می‌برد اما در گازوئیل به‌طور مستقیم زیان‌ده است.
چرا دولت گازوئیل را با ضرر می‌فروشد؟
۱. سیاست کنترل قیمت حمل‌ونقل
گازوئیل سوخت اصلی کامیون‌ها، اتوبوس‌ها و ماشین‌آلات کشاورزی است. هرگونه افزایش قیمت مستقیم بر هزینه حمل‌ونقل و قیمت کالاها اثر می‌گذارد.
۲. حمایت از بخش تولید
یارانه پنهان گازوئیل به‌نوعی حمایت غیرمستقیم از بخش کشاورزی، صنایع و لجستیک کشور است.
۳. جلوگیری از نارضایتی اجتماعی
افزایش قیمت گازوئیل می‌تواند موجی از نارضایتی ایجاد کند، زیرا این سوخت به شکل غیرمستقیم بر سبد مصرفی همه خانوارها اثر می‌گذارد.
یارانه پنهان انرژی؛ واقعیتی فراتر از قیمت پمپ بنزین
کارشناسان اقتصادی معتقدند بخش بزرگی از یارانه انرژی در ایران به شکل پنهان توزیع می‌شود. این یارانه پنهان از تفاوت قیمت واقعی جهانی سوخت و قیمت فروش داخلی ناشی می‌شود.
-
قیمت واقعی بنزین در بازار جهانی: بیش از ۲۰ هزار تومان به ازای هر لیتر (با نرخ ارز آزاد)
-
قیمت فروش داخلی: ۱۵۰۰ تومان (سهمیه‌ای)
-
میزان یارانه پنهان: حدود ۱۸ هزار تومان در هر لیتر
آثار اقتصادی یارانه سوخت
افزایش قاچاق سوخت
اختلاف قیمت بنزین و گازوئیل در ایران و کشورهای همسایه، زمینه‌ساز قاچاق گسترده است.
فشار بر بودجه عمومی
یارانه پنهان انرژی سالانه صدها هزار میلیارد تومان از منابع عمومی را می‌بلعد.
توزیع ناعادلانه یارانه
یارانه سوخت بیشتر به نفع دهک‌های پردرآمد است، زیرا این گروه مصرف سوخت بالاتری دارند.
آیا اصلاح قیمت سوخت اجتناب‌ناپذیر است؟
بسیاری از کارشناسان معتقدند ادامه سیاست فروش بنزین و گازوئیل با قیمت فعلی در بلندمدت پایدار نیست. دولت ناچار است به سمت اصلاح تدریجی قیمت یا سهمیه‌بندی هوشمند حرکت کند.
راهکارهای پیشنهادی:
-
توسعه سامانه‌های کارت سوخت هوشمند
-
هدفمندسازی یارانه انرژی به نفع دهک‌های پایین
-
سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل عمومی برای کاهش مصرف سوخت
-
افزایش شفافیت در توزیع و تخصیص یارانه‌ها
تجربه جهانی؛ یارانه سوخت در سایر کشورها
کشورهای مختلف جهان در مواجهه با یارانه انرژی سیاست‌های متفاوتی داشته‌اند:
-
اندونزی: حذف تدریجی یارانه و جایگزینی با پرداخت نقدی مستقیم.
-
مصر: اصلاح پلکانی قیمت سوخت همراه با توسعه حمل‌ونقل عمومی.
-
ونزوئلا: نمونه شکست‌خورده سیاست یارانه سنگین سوخت که به بحران اقتصادی منجر شد.
نتیجه‌گیری
بررسی آمار و ساختار توزیع نشان می‌دهد «بنزین ۱۵۰۰ تومانی» تنها ظاهر ماجراست. دولت از فروش هر لیتر بنزین سود اندکی به دست می‌آورد و در گازوئیل رسماً زیان‌ده است. ادامه این وضعیت نه تنها فشار زیادی بر بودجه عمومی وارد می‌کند، بلکه موجب افزایش قاچاق، هدررفت منابع و نابرابری اجتماعی نیز می‌شود.
راهکار نهایی بسیاری از اقتصاددانان حرکت به سمت اصلاح تدریجی قیمت‌ها، هوشمندسازی یارانه‌ها و تقویت معیشت اقشار کم‌درآمد است؛ مسیری سخت اما اجتناب‌ناپذیر برای پایداری اقتصادی ایران.
منابع خبری
-
روزنامه فرهیختگان
-
آمارهای رسمی شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران
-
خبرگزاری مهر و ایسنا