شفقنا – دکتر محمد حسین مختاری: بررسی رفتار پیامبر اسلام(ص) با پیروان دیگر ادیان الهی نشان می‌دهد که آن حضرت با تکیه بر اصولی چون عدالت، کرامت انسانی، آزادی دینی و گفت‌وگوی مسالمت‌آمیز، الگویی جاودان از همزیستی میان ادیان ارائه کرده است. در جهان امروز که با چالش‌های ناشی از تنوع فرهنگی و دینی روبه‌روست، بازگشت به این الگو می‌تواند در حل بحران‌های جهانی نقش‌آفرین باشد. سیره نبوی به ما می‌آموزد که دین نه ابزار جنگ، بلکه پل تفاهم و همبستگی است؛ و پیامبر اسلام(ص) در عمل نشان داد که رحمت الهی می‌تواند همه بشریت را دربرگیرد.
به گزارش شفقنا، «آوای نبوت در آینه گفت و گوی ادیان»، عنوان گفتاری از دکتر محمد حسین مختاری سفیر جمهوری اسلامی ایران در واتیکان است که به مناسبت سالگرد رحلت پیامبر اکرم (ص) به شفقنا ارسال شده است.
متن یادداشت به این شرح است:
گفت‌وگوی بین‌الادیان در جهان معاصر یکی از ضرورت‌های حیاتی برای همزیستی مسالمت‌آمیز ملت‌ها و ادیان است. بازخوانی تجربه پیامبر اسلام (ص) نشان می‌دهد که آن حضرت نه‌تنها در مقام رهبر دینی، بلکه در مقام یک بنیان‌گذار تمدن، اهتمامی ویژه به گفت‌وگو با پیروان دیگر ادیان داشته است. سیره نبوی گواه بر آن است که پیامبر اکرم (ص) همواره بر اصولی همچون احترام متقابل، نفی اجبار، تأکید بر مشترکات و حفظ کرامت انسانی پای می‌فشرد. نمونه‌های تاریخی همچون «پیمان مدینه»، «مکاتبات با رهبران مسیحی» و «مناظره با هیئت نصارای نجران» نشان می‌دهد که گفت‌وگو برای پیامبر (ص) نه ابزاری مقطعی، بلکه راهبردی پایدار برای تحقق رسالت الهی و برقراری عدالت اجتماعی بود. این یادداشت با بررسی مبانی قرآنی و شواهد تاریخی، اهتمام پیامبر اسلام (ص) به گفت‌وگوی بین‌الادیان را تحلیل کرده و دلالت‌های آن را برای جهان امروز بازخوانی می‌کند.
یکی از چالش‌های اصلی جوامع انسانی در طول تاریخ، مسئله همزیستی و تعامل میان پیروان ادیان گوناگون بوده است. تنوع دینی و فرهنگی، هرچند مایه غنای معنوی و تمدنی بشر است، در بسیاری از مقاطع تاریخی به نزاع‌ها و درگیری‌های خونین نیز انجامیده است. در چنین شرایطی، گفت‌وگو به‌عنوان راهکاری برای فهم متقابل، کاهش تنش‌ها و دستیابی به صلح پایدار اهمیت ویژه‌ای یافته است.
در جهان معاصر نیز، با گسترش ارتباطات جهانی و شکل‌گیری دهکده جهانی، نیاز به گفت‌وگوی ادیان بیش از پیش احساس می‌شود. سازمان‌های بین‌المللی، اندیشمندان دین‌پژوه و رهبران مذهبی، همگی بر ضرورت بازگشت به الگوهای تاریخی موفق تأکید دارند. یکی از مهم‌ترین این الگوها، تجربه پیامبر اسلام (ص) در مواجهه با دیگر ادیان است.
پیامبر اسلام (ص) در جامعه‌ای ظهور کرد که از تنوع اعتقادی گسترده‌ای برخوردار بود: یهودیان در مدینه، مسیحیان در نجران و حبشه، مشرکان در مکه و حتی جریان‌های فکری زرتشتی و مانوی در حاشیه قلمرو عربی. برخورد پیامبر (ص) با این گروه‌ها نشان می‌دهد که گفت‌وگو و تعامل سازنده نه تنها بخشی از استراتژی تبلیغی ایشان بود، بلکه به‌عنوان یکی از ارکان دولت اسلامی نوپا عمل می‌کرد.
مبانی قرآنی گفت‌وگو در نگاه پیامبر اسلام (ص)
گفت‌وگوی پیامبر اسلام (ص) با پیروان دیگر ادیان، نه صرفاً از سر مصلحت اجتماعی، بلکه ریشه در نگاه عمیق او به وحی و انسان داشت. قرآن کریم او را پیامبری معرفی می‌کند که رسالتش اقناع دل‌هاست، نه تحمیل بر جان‌ها. از همین‌رو، در سیره نبوی، گفت‌وگو همواره با نوعی گشودگی وجودی نسبت به دیگری همراه است.
پیامبر (ص) وقتی آیه « ادعُ إِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالحِكمَةِ وَالمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ وَجادِلهُم بِالَّتي هِيَ أَحسَنُ» (نحل/۱۲۵) را تلاوت می‌کرد، معنای آن را در شیوه رفتار خود تجسم می‌بخشید. گفت‌وگو برای او وسیله پیروزی در جدال نبود، بلکه راهی برای نشان‌دادن حقیقت با زبانی خردمندانه و آرام بود. نگاه او به مخاطب، نگاه یک «طرف گفت‌وگو» بود نه یک «خصم شکست‌خورده».
در تجربه پیامبر (ص)، تأکید قرآن بر « قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ » (آل عمران/63) نیز به‌معنای دعوت به یک بستر مشترک بود. او در گفت‌وگو با اهل کتاب، به جای آنکه اختلافات اعتقادی را در صدر بگذارد، نخست بر نقطه وحدت، یعنی پرستش خداوند یکتا، پای می‌فشرد. بدین ترتیب، گفت‌وگو نزد او بر محور مشترکات ایمانی شکل می‌گرفت، نه بر محور نزاع‌های کلامی.
اصل « لَا إِكراهَ فِي الدّينِ» (بقره/۲۵۶) در نگاه پیامبر (ص) نه یک شعار، بلکه رویکردی عملی بود. پیامبر در رفتار خود نشان داد که ایمان راستین تنها در فضای آزادی شکوفا می‌شود. از همین‌رو، در مواجهه با پیروان دیگر ادیان، هرگز تحمیل و اجبار را روا نداشت، بلکه با استدلال و کرامت انسانی به گفت‌وگو می‌نشست.
همچنین، پیامبر (ص) به آیه « وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً » (هود/118) توجهی بنیادین داشت. نگاه او به تکثر ادیان، نگاهی خصمانه نبود؛ بلکه آن را واقعیتی الهی و حکیمانه می‌دانست. از همین رو، گفت‌وگو در نظر او به معنای همزیستی با واقعیت تنوع دینی بود، نه تلاش برای حذف آن.
سیره عملی پیامبر اسلام (ص) در گفت‌وگوی ادیان
پیامبر اسلام (ص) گفت‌وگو را در عرصه اجتماع نیز تحقق بخشید. هنگامی که به مدینه هجرت کرد، نخستین اقدام او تنظیم «پیمان‌نامه مدینه» بود. این پیمان صرفاً یک قرارداد سیاسی نبود، بلکه نشانه نگاه پیامبر به گفت‌وگو به‌عنوان اساس همزیستی بود. او هویت همه گروه‌ها را به رسمیت شناخت و آنان را «امت واحده» خواند. از دیدگاه او، جامعه سالم و قابل اعتنا جامعه ای است که در آن، پیروان ادیان مختلف بر اساس احترام متقابل زندگی کنند.
در دیدار با مسیحیان نجران نیز، پیامبر اکرم (ص) الگویی بی‌بدیل از گفت‌وگوی همراه با احترام ارائه داد. او با آرامش و استدلال به تبیین حقیقت پرداخت، اما کرامت طرف مقابل را خدشه‌دار نکرد. حتی هنگامی که آنان خواستند در مسجدالنبی عبادت کنند، پیامبر اجازه داد. این رفتار نشان می‌دهد که گفت‌وگو در نگاه او با احترام عملی به آیین دیگری گره خورده است. این اقدام در شرایطی که مسجد مرکز حکومت و دیانت مسلمانان بود، نشان‌دهنده روح تساهل و احترام به دیگر ادیان است. پیمان نجران که امنیت، آزادی دینی و حقوق اقتصادی مسیحیان را تضمین می‌کرد، الگویی از آزادی دینی در صدر اسلام محسوب می‌شود.
همچنین، پیامبر (ص) با یهودیان مدینه وارد پیمان‌های اجتماعی شد. یهودیان در مدینه سه قبیله عمده داشتند: بنی‌قینقاع، بنی‌نضیر و بنی‌قریظه. پیامبر(ص) با انعقاد «صحیفه مدینه» آزادی دینی آنان را تضمین کرد و آنان را به‌عنوان بخشی از امت واحده پذیرفت. صحیفه مدینه یا «میثاق مدینه» یکی از مهم‌ترین اسناد سیاسی اجتماعی صدر اسلام است. این متن در واقع نوعی قرارداد یا پیمان‌نامه اجتماعی بود که پیامبر اکرم (ص) پس از هجرت به مدینه میان گروه‌های مختلف ساکن مدینه منعقد کرد. صحیفه مدینه اساساً یک «پیمان همزیستی» میان مسلمانان (مهاجر و انصار) و قبایل یهودی و گاه مشرکان مدینه بود تا چارچوبی مشترک برای اداره‌ی جامعه ایجاد کند. بسیاری از پژوهشگران، به‌ویژه در مطالعات معاصر، صحیفه را از نخستین نمونه‌های قانون اساسی در جهان می‌دانند؛ زیرا در آن اصول مربوط به روابط سیاسی، امنیتی، اقتصادی و قضایی ذکر شده است. این سند، برخلاف بیعت‌های پیشین، فقط میان مسلمانان نبود، بلکه با دیگر گروه‌های قومی و دینی مدینه منعقد شد. بنابراین، می‌توان آن را یک «پیمان‌نامه چندجانبه» دانست. در صحیفه تأکید می‌شود که همه‌ی امضا‌کنندگان آن «امت واحده»ای را تشکیل می‌دهند؛ هرچند هر گروه هویت دینی خود را حفظ می‌کند. پس، قرارداد نوعی پیمان اتحاد و همزیستی مسالمت‌آمیز بود. هرچند در مواردی به‌علت پیمان‌شکنی برخی قبایل، درگیری‌هایی رخ داد، اما اصل تعامل پیامبر همواره بر عدالت و رعایت عهد استوار بود.
در برابر مشرکان نیز رفتار پیامبر از صبر و مدارا در مکه آغاز شد. در مدینه، پس از تجاوزهای نظامی و نقض عهدهای مکرر، جنگ‌های دفاعی اجتناب‌ناپذیر شد. با این حال، فتح مکه نقطه اوج اخلاق نبوی است؛ زمانی که پس از سال‌ها دشمنی و آزار، پیامبر به جای انتقام، شعار عفو و رحمت داد. این رفتار نشان داد که اصل در سیره نبوی، بخشایش و اصلاح است نه خشونت.
اصول اخلاقی و معرفتی گفت‌وگو در سیره نبوی
سیره پیامبر (ص) در گفت‌وگو بر چند اصل بنیادین استوار بود. نخست، احترام متقابل؛ او هرگز گفت‌وگو را با تحقیر آغاز نکرد و طرف مقابل را با شأن انسانی مخاطب قرار می‌داد. دوم، حفظ کرامت انسانی؛ در نگاه او، انسان فارغ از دین، حامل کرامت الهی بود. سوم، صلح‌جویی؛ او همواره جانب آرامش را می‌گرفت و حتی در برابر مشرکان می‌گفت: « لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ » (کافرون/6). چهارم، حقیقت‌جویی؛ پیامبر (ص) گفت‌وگو را برای غلبه بر خصم نمی‌خواست، بلکه برای آشکار شدن حقیقت می‌خواست. پنجم، وفای به عهد؛ او می‌دانست بدون اعتماد متقابل، گفت‌وگو ثمری ندارد.
این اصول نشان می‌دهد که گفت‌وگو برای پیامبر اسلام (ص)، یک روش تبلیغی نبود، بلکه شیوه‌ای اخلاقی و معرفتی برای تحقق رسالت الهی بود.
سیره پیامبر اسلام (ص) نشان می‌دهد که گفت‌وگو در نگاه او راهی برای اقناع عقل، حفظ کرامت انسان و ساختن جامعه‌ای صلح‌آمیز بود. او پیشگام گفت‌وگوی ادیان در تاریخ است و تجربه او برای امروز نیز الهام‌بخش است. در جهانی که از نزاع‌های دینی و فرهنگی رنج می‌برد، پیامبر اسلام (ص) الگویی از همزیستی و احترام متقابل ارائه می‌دهد. در فضایی که گفت‌وگو گاه به ابزار سیاسی فروکاسته می‌شود، سیره نبوی یادآور آن است که گفت‌وگو پیش از هر چیز، یک منش اخلاقی است. و در دورانی که تنوع دینی گریزناپذیر است، تجربه پیامبر نشان می‌دهد که این تنوع فرصتی برای شناخت و تعامل است، نه تهدیدی برای حذف دیگری.
بنابراین، گفت‌وگوی بین‌الادیان در جهان معاصر اگر بر اساس اصولی که پیامبر اسلام (ص) بر آن تأکید داشت یعنی احترام، حقیقت‌جویی، صلح‌جویی و کرامت انسانی ـ سامان یابد، می‌تواند به کاهش نزاع‌ها، تقویت صلح جهانی و ارتقای درک متقابل بينجامد.
امروزه جوامع بشری با بحران‌هایی چون افراط‌گرایی، جنگ‌های مذهبی و سوءتفاهم‌های فرهنگی روبه‌رو هستند. بازخوانی سیره پیامبر(ص) نشان می‌دهد که اسلام بر گفت‌وگو و شناخت متقابل تأکید دارد. این امر می‌تواند مبنایی برای گفت‌وگوی بین‌الادیانی در جهان امروز باشد.
رفتار پیامبر در فتح مکه نشان می‌دهد که حتی در اوج قدرت، اصل بر گذشت و رحمت است. این پیام امروز می‌تواند پاسخی به جریان‌های خشونت‌گرایانه باشد که به نام دین دست به ترور و جنگ می‌زنند.
امروز بسیاری از کشورها ترکیبی از ادیان و مذاهب‌اند. تجربه مدینه می‌تواند الگویی برای مدیریت جامعه چندفرهنگی باشد. در این تجربه، با وجود اختلافات اعتقادی، جامعه بر اساس قرارداد اجتماعی (صحیفه مدینه) اداره شد؛ الگویی که در سیاست معاصر نیز قابل الهام است.
بررسی رفتار پیامبر اسلام(ص) با پیروان دیگر ادیان الهی نشان می‌دهد که آن حضرت با تکیه بر اصولی چون عدالت، کرامت انسانی، آزادی دینی و گفت‌وگوی مسالمت‌آمیز، الگویی جاودان از همزیستی میان ادیان ارائه کرده است. در جهان امروز که با چالش‌های ناشی از تنوع فرهنگی و دینی روبه‌روست، بازگشت به این الگو می‌تواند در حل بحران‌های جهانی نقش‌آفرین باشد. سیره نبوی به ما می‌آموزد که دین نه ابزار جنگ، بلکه پل تفاهم و همبستگی است؛ و پیامبر اسلام(ص) در عمل نشان داد که رحمت الهی می‌تواند همه بشریت را دربرگیرد.