به گزارش خبرگزاری حوزه، مساجد به‌عنوان قلب تپنده فرهنگی و اجتماعی محلات، در طول تاریخ نقشی اساسی در همبستگی دینی و اجتماعی مردم ایفا کرده‌اند. با این حال، در سال‌های اخیر نشانه‌هایی از کاهش حضور نسل جوان و خانواده‌ها در برخی مساجد به چشم می‌خورد؛ پدیده‌ای که کارشناسان و فعالان فرهنگی آن را زنگ خطری برای آینده مسجد می‌دانند.
گزارش پیش‌رو به بررسی مهم‌ترین دلایل این افت حضور، از طولانی شدن نماز جماعت گرفته تا نبود فضای مناسب برای کودکان و ضعف در مدیریت فرهنگی، می‌پردازد و راهکارهایی برای بازگشت نشاط و پویایی به مسجد ارائه می‌کند.
دلایل افت حضور مردم در برخی مساجد؟
۱. طولانی بودن نماز جماعت
یکی از نکاتی که باید در برگزاری نماز جماعت رعایت شود، این است که نباید نمازطولانی بشود. پیامبر اکرم(ص) نیز در روایات متعدد فرموده‌اند: که امام جماعت باید حال و توانایی مأمومین را در نظر بگیرد و از طولانی کردن نماز خودداری کند؛ زیرا در میان مأمومین ممکن است افراد سالمند، نوجوانان، یا کسانی که کار و مشغله دارند حضور داشته باشند.
همچنین بین دو نماز (مثلاً مغرب و عشاء) باید از صحبت‌ها و دعاهای طولانی پرهیز شود. این کار موجب خستگی مأمومین و کاهش اشتیاق حضور در نماز جماعت میشود.
پس از پایان نماز جماعت، هر کس که علاقه‌مند باشد می‌تواند در برنامه‌های فرهنگی، قرائت دعاهای طولانی، جلسات تفسیر یا دیگر فعالیت‌های مسجد شرکت کند. این تفکیک باعث میشود هم نماز جماعت پرشورتر باشد و هم افراد مختار باشند در برنامه‌های جانبی شرکت کنند یا خیر.
برخی از امام جماعت ها باید این را در نظر بگیرند که حال معنوی افراد مختلف است و برخی اگر نماز را طولانی بخوانیم دیگر نماز های خود را در مسجد نمی‌خوانند! همانطور که عده‌ای فقط به خاطر اینکه امام جماعت محله‌شان نماز را طولانی می‌کند، ترجیح می‌دهد نماز را در خانه بخواند تا مسجد!
۲. نبود فضای بازی و سرگرمی مناسب برای کودکان
یکی از زمینه‌هایی که می‌تواند حضور خانواده‌ها در مسجد را تقویت کند، فراهم کردن فضایی مناسب و جذاب برای کودکان است.
وقتی خانواده‌ای با کودک خردسال یا نوجوان به مسجد می‌آید، اما با فضایی خشک، رسمی و بی‌روح مواجه میشود که هیچ جایی برای تحرک، سرگرمی یا تعامل کودک ندارد، طبیعی است که دیگر تکرار آن حضور برایشان دشوار خواهد بود. در حالی که مسجد می‌تواند و باید محلی باشد برای آرامش، شادی، یادگیری و رشد، نه فقط برای بزرگ‌ترها، بلکه برای نسل آینده.
متأسفانه، در بسیاری از مساجد کشور، هنوز این تصور وجود دارد که بازی و نشاط با فضای معنوی مسجد در تضاد است.
امروز، اگر می‌خواهیم کودکان با مسجد خو بگیرند و خاطره‌ای خوب و شاد از آن در ذهن‌شان بماند، باید برای آنها فضا و برنامه داشته باشیم.
یک کودک، با نشستن ساکت و خسته در کنار بزرگ‌ترها، چیزی از معنویت نمی‌فهمد. او نیاز دارد بازی کند، تعامل کند، بخندد و از مسجد، حس امنیت و تعلق بگیرد.
ایده‌هایی ساده اما مؤثر برای جذب کودکان به مسجد:
یکی از راه‌های مؤثر برای جذب نسل جدید به مسجد، فراهم‌کردن امکانات ساده اما هدفمند تفریحی در کنار فعالیت‌های فرهنگی است.
تجهیز فضایی کوچک در مسجد برای بازی‌هایی مانند فوتبال‌دستی، پینگ‌پنگ یا دارت، در عین حال که نیاز به هزینه و فضای زیادی ندارد، می‌تواند محلی برای ایجاد نشاط، رقابت سالم و پیوند اجتماعی میان نوجوانان باشد.
برگزاری مسابقات ماهیانه با جوایز ساده اما تشویق‌کننده، به مرور زمان کودکان و نوجوانان را به مسجد علاقه‌مند می‌کند و حس تعلق را در آنها تقویت می‌سازد.
برای سنین پایین‌تر نیز می‌توان با ایجاد یک اتاق بازی کوچک — شامل فرش نرم و رنگی، قفسه‌هایی از لگو و اسباب‌بازی‌های سبک، میز نقاشی و کتاب کودک — فضایی دلپذیر و امن فراهم کرد تا کودک از همان ابتدا خاطره‌ای خوش از مسجد در ذهن داشته باشد.
در برخی مساجد موفق، حتی استفاده هدایت‌شده از کنسول‌های بازی مانند پلی‌استیشن یا ایکس‌باکس با نظارت مربی فرهنگی، به جذب نوجوانان و ایجاد انگیزه برای حضور مستمر در برنامه‌های دینی و فرهنگی کمک کرده است.
این اقدامات اگرچه ساده به نظر می‌رسند، اما در بلندمدت می‌توانند پایه‌گذار نسلی مسجدی، فعال و باانگیزه باشند که با مسجد احساس نزدیکی و علاقه واقعی دارد.
این را باید بدانیم که وقتی کودکان هیچ پیوند عاطفی و ذهنی با مسجد نداشته باشند، درآینده دیگر دلیلی برای بازگشت به آن نخواهند داشت. مسجدی که در کودکی، جایی خشک، ساکت، بی‌روح و محدود بوده، در بزرگسالی نیز جذابیتی برای حضور نخواهد داشت. در واقع، ما با حذف کودکان از فضای مسجد، آینده مسجد را از بین می‌بریم!
از سوی دیگر، نبود این فضاها حتی خانواده‌ها را نیز از مسجد دور می‌کند. مادری که نتواند فرزندش را همراه بیاورد یا مطمئن باشد که فرزندش در مسجد سرگرم، شاد و ایمن است، ترجیح می‌دهد در خانه بماند و یا برعکس فرزندی که جذب مسجد شود می تواند به مسجدی شدن خانواده خود در مسجد کمک کند
در دنیای امروز، اگر می‌خواهیم مسجد فقط یک مکان عبادی باقی نماند و به پایگاه فرهنگی، اجتماعی و تربیتی تبدیل شود، باید به نسل کودک و نوجوان با برنامه، احترام و توجه واقعی نگاه کنیم.
همچنین راه‌اندازی فضاهای بازی و سرگرمی برای کودکان نه آنچنان هزینه بر است نه پیچیده؛ اما نیازمند تغییر نگاه هیئت امنای مساجد،کمک خیرین و حمایت فعالانه سازمانهای مربوط و ورود طلبه‌های دغدغه‌مند است و باید بپذیریم که آینده مسجد برای کودکان از درِ سرگرمی و محبت و بازی شروع میشود، نه فقط از محراب و منبر، و مسجدی که کودک‌محور نیست، آینده‌محور هم نخواهد بود!
۳. نبود ارتباط موثر میان امام جماعت و مردم محل
یکی از آسیب‌های جدی مساجد، نبود ارتباط مؤثر میان امام جماعت و مردم محله است.
اگر امام جماعت تنها به اقامه نماز بسنده کند و با مردم نشست و برخاست صمیمانه نداشته باشد، مسجد به فضایی صرفاً رسمی تبدیل میشود و حس تعلق اهالی به آن کاهش می‌یابد.
امام جماعت و مدیران مسجد باید با حضور فعال در میان مردم، سر زدن به خانواده‌ها، همراهی در شادی‌ها و غم‌ها، توجه به مشکلات جوانان، شنیدن دغدغه‌های اقتصادی و اجتماعی آنان و برقراری گفت‌وگوهای کوتاه و دوستانه بعد از نماز، پلی میان مسجد و زندگی روزمره مردم ایجاد کنند. چنین رفتاری موجب میشود مسجد نه‌تنها محل عبادت، بلکه پناهگاه و خانه دوم اهالی محله باشد.
اگر امام جماعت فقط موقع نماز بیاید و بعد آن سریعا برود چه انتظاری داریم که مسجد محل حضور مردم باشد!
۴. عدم استفاده از فضای مجازی در برنامه‌های مسجد
در دنیای امروز، استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به ضرورتی برای مساجد تبدیل شده است. مسجدی که از این فضا بهره نبرد، نمی‌تواند ارتباط مؤثری با نسل جدید برقرار کند و نقش فرهنگی‌اش کمرنگ میشود.
حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی فرصتی فراهم می‌کند تا برنامه‌های مذهبی، کلاس‌های آموزشی و زمان‌بندی برنامه‌ها به‌موقع اطلاع‌رسانی شود.
همچنین انتشار گزارش فعالیت‌ها، تصاویر و ویدئوهای مراسم باعث تقویت مشارکت و جذب اعتماد مردم خواهد شد. ارتباط مستقیم با مخاطبان از طریق پرسش و پاسخ یا برگزاری پویش‌های فرهنگی، به جوانان انگیزه حضور در مسجد می‌دهد.
حتی در زمینه‌های اجتماعی و خیریه نیز می‌توان با تشکیل گروه‌های مجازی، مردم را به یاری رساندن فراخواند. بنابراین، استفاده هدفمند از فضای مجازی برای مسجد یک ضرورتی انکارناپذیر برای ایفای نقش فرهنگی و اجتماعی در جامعه امروز است.
۵. عدم نبود خادم و مسئول فرهنگی با نشاط و مهربان
انتخاب خادم و مسئول فرهنگی فعال و بانشاط در مسجد، نقشی کلیدی در پویایی و جذب نسل جدید ایفا می‌کند. اگر مسئول فرهنگی بتوانند با برنامه‌ریزی صحیح، قشر کودک و نوجوان را وارد فعالیت‌های مسجد کنند، زمینه‌ای ارزشمند برای پرورش نسلی متعهد و مسجدی فراهم خواهد شد.
برای نمونه، سپردن مسئولیت‌هایی مانند اذان گفتن، مکبری، خواندن دعا یا حتی همکاری در برنامه‌های فرهنگی به نوجوانان، حس تعلق و مسئولیت‌پذیری در آنان ایجاد می‌کند. این مشارکت نه تنها اعتمادبه‌نفس این قشر را افزایش می‌دهد، بلکه آنان را به حضور دائمی و فعال در مسجد علاقه‌مند می‌سازد.
نقش خادم هم در مسجد بسیار مهم است، اگر خادم مسجد اخلاقی خشک و سخت‌گیر داشته باشد و اجازه جنب‌وجوش و تحرک کودک را ندهد و با هر حرکت اشتباه او برخوردی نامناسب داشته باشد، این رفتار می‌تواند باعث دلزدگی و بی‌علاقگی کودک نسبت به مسجد شود!
بنابراین حضور یک خادم مهربان و مسئول فرهنگی پرانرژی تحت نظر روحانی مسجد می‌تواند مسجد را به پایگاهی زنده، پویا و اثرگذار تبدیل کند.
۶. نقش برخی از هیئت امنای مسجد در کاهش حضور نسل جوان و افول رونق مساجد
مسجد از دیرباز به‌عنوان کانون اصلی فرهنگی، اجتماعی و معنوی در محلات شناخته شده است؛ اما برخی از مساجد با کاهش حضور مردم و به‌ویژه نسل جوان و نوجوان مواجه شده‌اند.
یکی از مهم‌ترین دلایل این وضعیت، عملکرد و تصمیم‌گیری‌های هیئت امنای مسجد است که به‌جای تسهیل فعالیت‌های فرهنگی و نوآورانه، اغلب مانع از تحقق آن می‌شوند.
برخی هیئت امنای مساجد با نگرش‌های سنتی و محافظه‌کارانه‌ای که دارند، همچنان در فضای ذهنی و روش‌های ۳۰ سال پیش باقی مانده‌اند و تمایل چندانی به پذیرش ایده‌ها و برنامه‌های نوآورانه ندارند.
این هیئت امنا ترجیح می‌دهند تنها برنامه‌هایی را اجرا کنند که خودشان تصویب کرده‌اند و معمولاً در برابر طرح‌هایی که می‌تواند نوجوانان و جوانان را جذب کند، مقاومت و مخالفت جدی نشان می‌دهند. چنین رویکردی فضای مسجد را خشک و فاقد نشاط می‌کند و مانع از ورود انرژی و انگیزه نسل جدید میشود.
با این نوع مدیریت، برنامه‌های مسجد غالباً محدود به فعالیت‌های رسمی و سنتی میشود و فعالیت‌های سرگرم‌کننده، آموزشی، فرهنگی و مهارتی که می‌تواند نسل جوان را جذب کند، نادیده گرفته میشود یا به حداقل می‌رسد. این امر باعث میشود نوجوانان و جوانان مسجد را جایی بی‌ارتباط با زندگی روزمره خود و فاقد جذابیت ببینند و به تدریج از حضور در مسجد فاصله بگیرند.
حتی طلبه‌ها و فعالانی که می‌خواهند با ابتکارات و برنامه‌های نوین، متناسب با نیازها و دغدغه‌های روز جامعه، در مسجد فعالیت کنند، اغلب با موانع و محدودیت‌های جدی هیئت امنای مسجد روبرو می‌شوند. این وضعیت انگیزه فعالان فرهنگی و روحانی مساجد را کاهش می‌دهد و مانع از توسعه فضای فرهنگی و اجتماعی مسجد میشود.
یکی دیگر از نقاط ضعف هیئت امنای بسیاری از مساجد، کم‌کاری در جمع‌آوری منابع مالی و مدیریت ناکافی بودجه است. بدون تأمین منابع مالی لازم، اجرای برنامه‌های متنوع و جذاب برای همه اقشار به خصوص جوانان غیرممکن میشود. این کمبود بودجه موجب کاهش کیفیت و تنوع برنامه‌ها و در نهایت کم‌رونقی مسجد می‌گردد.
جالب است در برخی از مناطق، به‌ویژه مناطق روستایی، اعضای هیئت امنا برای ایام تبلیغی موقت مانند ماه رمضان و محرم نیز پیگیر دعوت از روحانی به مسجد نیستند و درخواستی ارائه نمی‌دهند؛ چراکه یا توان پیگیری ندارند و یا حوصله کافی برای این کار را ندارند. به همین دلیل، برخی مساجد در طول سال هیچ برنامه یا مراسم خاصی برگزار نمی‌کنند. این وضعیت می‌تواند نشان‌دهنده کم‌کاری مسئولان ذی‌ربط نیز باشد که چرا پیگیر مساجد چنین مناطقی نیستند! و متأسفانه مردم به دلیل عملکرد ضعیف برخی هیئت امنا از نعمت حضور فعال در مسجد محروم می‌شوند و حتی این عده از هیئت امنا حاضر به ترک جایگاه خود نیستند، چون این جایگاه را باعث شأنیت خود در منطقه زندگی‌شان می‌دانند!
ضرورت نقش‌آفرینی سازمان تبلیغات و اصلاح انتخاب هیئت امنای مساجد:
با توجه به اهمیت فوق‌العاده مسجد در تداوم فرهنگ دینی و تربیت نسل جدید، ضروری است ارگان‌های مسئول به خصوص سازمان تبلیغات اسلامی نظارت جدی‌تر و موثرتری بر فرآیند انتخاب هیئت امنای مساجد داشته باشند.
باید تعارفات و روابط غیرکارشناسی کنار گذاشته شود و کسانی که مدیریت مساجد را بر عهده می‌گیرند، افرادی باشند که توانمندی لازم برای برقراری ارتباط صمیمانه با مردم، به ویژه جوانان، و مدیریت برنامه‌های متنوع فرهنگی و اجتماعی را داشته باشند.
سازمان تبلیغات باید با سیاست‌گذاری و نظارت دقیق، از حضور نیروهای جوان، فعال و نوآور در هیئت امنا حمایت کند و به صورت مستمر کیفیت عملکرد آنان را ارزیابی نماید. همچنین باید بستر را برای روحانیون جوان مساجد که طرح های خوبی برای جذب قشر خاکستری و جوان و نوجوان به مسجد دارند، فراهم آورد تا فعالیت‌های فرهنگی به صورت پویا و اثرگذار در مساجد اجرا شود.
عدم توجه به این موضوع می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری در روند تربیت نسل جدید وارد کند و مسجد را از جایگاه اصلی‌اش دور سازد. بنابراین، بازنگری اساسی در ساختار انتخاب و عملکرد هیئت امنای مساجد، همراه با حمایت و نظارت سازمان تبلیغات، و حضور روحانی فعال و انقلابی کلید حل مشکلات کم‌رونقی مساجد و جذب دوباره نسل جوان به فضای مقدس مسجد خواهد بود.
مسئولین سازمان تبلیغات نیز در بخش‌های مختلف باید اشراف کامل‌تری نسبت به وضعیت مساجد داشته باشند، زیرا هنوز برخی مساجد روستایی تحت نظارت و پوشش کامل مسئولین ذی‌ربط قرار نگرفته‌اند.
این کمبود اشراف موجب میشود برخی مساجد از امکانات، برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی و دینی محروم بمانند و نقش مسجد به‌عنوان مرکز فرهنگی و اجتماعی در این مناطق کاهش یابد.