به گزارش خبرگزاری ایمنا، مکانیسم ماشه یا اسنپ بک یکی از بندهای مهم توافق برجام است که با فعال‌سازی آن، تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران می‌تواند به‌طور خودکار بازگردد. اما این سازوکار چیست، چگونه فعال می‌شود و چرا مورد بحث و انتقاد است؟
مکانیسم ماشه؛ از دل برجام تا ابزار فشار
«مکانیسم ماشه» یا Snapback Mechanism اصطلاحی است که پس از امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۱۳۹۴ (۲۰۱۵ میلادی) وارد ادبیات سیاسی و رسانه‌ای شد.
این سازوکار در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد گنجانده شده است و به اعضای توافق برجام اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، تحریم‌های بین‌المللی پیشین را به‌صورت خودکار بازگردانند. در اصل، هدف از درج این مکانیسم در برجام، ایجاد تضمین برای طرف‌های غربی بود تا اگر ایران از چارچوب توافق خارج شد یا تعهداتش را زیر پا گذاشت، امکان واکنش سریع و مؤثر بدون نیاز به اجماع دوباره در شورای امنیت وجود داشته باشد.
فعال‌سازی مکانیسم ماشه چگونه است؟
بر اساس آنچه در ضمیمه قطعنامه ۲۲۳۱ آمده، روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه به شرح زیر است:
۱. اگر یکی از طرف‌های توافق (مثلاً آمریکا، فرانسه یا بریتانیا) ادعا کند که ایران تعهدات خود را نقض کرده است، می‌تواند این مسئله را به کمیسیون مشترک برجام گزارش دهد.
۲. در صورتی که اختلاف حل نشود، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع می‌شود.
۳. از لحظه‌ای که موضوع به شورای امنیت ارجاع شد، این شورا ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند.
۴. اگر تا پایان این مهلت، قطعنامه‌ای تصویب نشود (که نیاز به اجماع دارد و حق وتو هم در آن مؤثر است)، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازمی‌گردند. این یعنی یک نوع برگشت‌پذیری بدون رأی‌گیری، مشابه کشیدن ماشه، به همین دلیل به آن «مکانیسم ماشه» می‌گویند.
مکانیزم ماشه و جنجال آمریکا؛ چرا اقدام واشنگتن در سال ۲۰۲۰ بحث‌برانگیز شد؟
در شهریور ۱۳۹۹، دولت دونالد ترامپ با استناد به مکانیسم ماشه مدعی شد که تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران بازگشته‌اند. این در حالی بود که ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شده بود و دیگر به‌عنوان «عضو مشارکت‌کننده» در توافق شناخته نمی‌شد.
این اقدام آمریکا با مخالفت اکثر اعضای شورای امنیت و کشورهای باقی‌مانده در برجام (مانند چین، روسیه و اتحادیه اروپا) روبه‌رو شد. آن‌ها اعلام کردند که واشنگتن صلاحیت استفاده از مکانیسم ماشه را ندارد، چون به‌طور رسمی از توافق خارج شده و نمی‌تواند از امتیازات آن بهره ببرد.
ایران چه موضعی نسبت به مکانیسم ماشه دارد؟
جمهوری اسلامی ایران بارها اعلام کرده که مکانیسم ماشه ابزاری غیرقانونی برای فشار سیاسی و اقتصادی بر ایران است و هرگونه تلاش برای بازگرداندن تحریم‌ها از این طریق را نقض آشکار توافق برجام و قوانین بین‌المللی می‌داند.
در پاسخ به اقدامات یک‌جانبه آمریکا، ایران هم در چارچوب مفاد برجام، کاهش گام‌به‌گام تعهدات هسته‌ای خود را آغاز کرد و تأکید کرد که اگر تحریم‌ها لغو شود و طرف‌های غربی به تعهداتشان بازگردند، ایران هم به وضعیت قبلی باز خواهد گشت.
تفاوت مکانیسم ماشه با سازوکار حل اختلاف چیست؟
گرچه این دو اصطلاح گاهی به‌جای هم به کار می‌روند، اما تفاوت‌هایی دارند: سازوکار حل اختلاف شامل چند مرحله گفت‌وگو و میانجیگری بین طرف‌های توافق است تا اختلافات را حل کنند.
مکانیسم ماشه یک مرحله نهایی و بازدارنده است که پس از طی شدن مراحل حل اختلاف، می‌تواند تحریم‌ها را بدون رأی‌گیری بازگرداند.
آیا مکانیسم ماشه همچنان می‌تواند فعال شود؟
با توجه به اینکه برخی طرف‌های غربی هنوز در برجام باقی مانده‌اند و گاهی از مکانیسم ماشه به‌عنوان اهرم فشار یاد می‌کنند، این احتمال وجود دارد که در آینده هم بار دیگر این سازوکار مطرح شود، با این حال، استفاده از آن به لحاظ سیاسی و حقوقی با چالش‌های زیادی روبه‌روست و ممکن است تبعات گسترده‌ای برای روابط بین‌الملل و نظام چندجانبه جهانی داشته باشد.
مکانیسم ماشه، شمشیر دولبه سیاست
مکانیسم ماشه یکی از پیچیده‌ترین مفاهیم حقوق بین‌الملل معاصر است که گرچه برای تضمین تعهدات طراحی شده، اما در عمل به ابزار فشار سیاسی علیه ایران تبدیل شده است.
استفاده ناعادلانه یا سیاسی از این سازوکار می‌تواند اعتماد کشورها به نهادهای بین‌المللی را خدشه‌دار کند و موجب بی‌ثباتی در روابط دیپلماتیک شود. ایران با تأکید بر رویکرد تعامل سازنده، عزت‌مندانه و منطقی، بارها اعلام کرده است که اگر طرف‌های مقابل به تعهدات خود بازگردند، آمادگی دارد مسیر دیپلماسی را با حفظ اصول خود ادامه دهد.