در میان این حکایت‌ها، داستان اصحاب فیل در هفدهم محرم، نه تنها فصلی شگفت‌انگیز از تاریخ جاهلیت است، بلکه نمادی جاودان از شکست طمع و استکبار در برابر حفاظت الهی به شمار می‌رود. سپاهی عظیم، با فیل‌هایی که هیبتشان زمین را می‌لرزاند، به قصد ویرانی کعبه، قلب تپنده ایمان، گام در این سرزمین نهاد؛ اما معجزه‌ای رخ داد که نه تنها متجاوزان را به سزای عملشان رساند، بلکه پیامی ابدی برای تمام اعصار به یادگار گذاشت. این واقعه چگونه می‌تواند چراغ راهی برای درک چالش‌های امروز ما باشد؟ چه درس‌هایی از این نبرد تاریخی می‌توان برای مقابله با قدرت‌های متکبر و حفظ ارزش‌های انسانی آموخت؟ برای کاوش در ابعاد پنهان این رویداد بزرگ و یافتن پاسخ این پرسش‌ها، با حجت‌الاسلام دکتر احمد فلاح‌زاده، کارشناس برجسته تاریخ اسلام به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
پشت پرده حمله ابرهه به کعبه
در آغاز این گفت‌وگو، دکتر فلاح‌زاده با تمرکز بر شخصیت اصلی این واقعه به تشریح اهداف و اقدامات ابرهه پرداخته و می‌گوید: ابرهه در قرن ششم میلادی پس از رسیدن به استقلال، با اعتقاد به تثلیث، خود را پادشاه یمن و اعراب خواند و به دلایل مختلف و از جمله توهین فردی به کلیسای قُلیس (که قرار بود در یمن جایگزین کعبه برای حج باشد) توسط فردی از قبیله بنی‌فقیم یا بنی‌کنانه، به کعبه حمله کرد اما هدف اصلی او پادشاهی بر تمام اعراب بود؛ هدفی که در سنگ‌نوشته‌هایش مشهود است. درباره تاریخ این حمله در کتاب حیاة الحیوان الکبری اثر کمال‌الدین دمیری آمده است حرکت او به سمت کعبه اول محرم بود و روز هفدهم به مکه رسید، اما مدتی هم آنجا استراحت کرد تا برای خراب کردن کعبه آماده شود که این مدت در تاریخ دقیقاً مشخص نشده است.
این کارشناس تاریخ اسلام در ادامه تأکید می‌کند: حمله ابرهه به مکه، رخدادی فراتر از یک نزاع نظامی ساده بود و ریشه در دو انگیزه اساسی و درهم‌تنیده داشت. نخست، انگیزه اقتصادی که حول محور کنترل شریان حیاتی تجارت منطقه شکل می‌گرفت. مکه، به عنوان یک مرکز تجاری استراتژیک، در مسیر اتصال شرق و غرب قرار داشت و بازارهای پررونق آن، حجم عظیمی از مبادلات مالی را به خود جذب می‌کرد. ابرهه با درک این اهمیت، قصد داشت با فتح مکه و گماشتن نماینده‌ای از خود، این بازار سودآور را به انحصار درآورده و از منافع سرشار آن بهره‌مند شود. دوم، انگیزه اجتماعی-سیاسی که بر پایه رقابت دیرینه میان عرب‌های یمنی و عرب‌های حجازی-شامی استوار بود. این رقابت، نه تنها بر سر اصالت نژادی و تباری، بلکه بر سر کسب قدرت و نفوذ در منطقه جریان داشت. ابرهه با حمله به مکه، در پی اثبات برتری تمدن یمنی و تحمیل سلطه خود بر رقبای شمالی بود؛ تلاشی که هدف آن، نه فقط فتح یک شهر، بلکه تثبیت جایگاه یمن به عنوان قطب اصلی قدرت و مرکز تمدن در جهان عرب بود. البته این کشمکش‌های تاریخی، هنوز هم در ناآرامی‌ها و تنش‌های موجود در منطقه، بازتابی عمیق دارند.
سنگ‌های سوزان ابابیل؛ روایتی از عذاب الهی
پس از بررسی انگیزه‌ها، دکتر فلاح‌زاده به جنبه معجزه‌آسای این واقعه پرداخته و نحوه عذاب الهی را این‌گونه شرح می‌دهد: گفته می‌شود در ماجرای مشهور عذاب قوم ابرهه، پرندگانی که در قرآن از آن‌ها به عنوان ابابیل یاد شده، ظاهری شبیه خفاش داشته‌اند اما با سر‌هایی شبیه حیوانات درنده که بیننده از دیدن آن‌ها وحشت می‌کرد. این پرندگان، حامل سه سنگ بودند که هر سنگی به سوی سپاهیان ابرهه پرتاب می‌شد، به هر نقطه از بدن که اصابت می‌کرد، سوراخ کرده و از آن طرف خارج می‌شد. برخی بر این باورند اصابت این سنگ‌ها، زخم‌هایی عمیق و زرد رنگ روی پوست به جا می‌گذاشت که سرآغاز بیماری آبله در آن دوران بود. به این ترتیب، حمله پرندگان نه تنها عامل مرگ، بلکه منشأ یک بیماری فراگیر نیز شد. در دیدگاه شیعی، این سنگ‌ها به عنوان سنگ‌هایی جهنمی توصیف شده‌اند که پس از اصابت به لشکریان ابرهه، بدنشان را مانند کاه جویده شده لِه می‌کرد. جالب آنکه در میان سپاهیان ابرهه، تنها یک نفر از مهلکه جان سالم به در برد تا به عنوان شاهد عینی، ماجرا را برای دیگران بازگو کند اما پس از بازگویی، پرنده‌ای او را نیز به هلاکت رساند.
وی تصریح می‌کند: واقعه اصحاب فیل، علاوه بر اینکه موجب تقدس بیشتر حج شد، زمینه را برای سوءاستفاده‌های قریش فراهم کرد. قریش پس از این ماجرا با وضع قوانین خودساخته، مانند اجبار حاجیان به خرید لباس احرام، از زائران بهره‌کشی می‌کردند و با ایجاد حس برتری نسبت به دیگران، پایه‌های تقدس و حاکمیت بعدی خود را بنا کردند.
درسی از اصحاب فیل؛ وقتی توطئه را خدا در هم می‌شکند
در ادامه بحث درباره این رویداد، دکتر فلاح‌زاده به بررسی روایت‌های مختلف تاریخی درباره حادثه اصحاب فیل پرداخته و تفاوت دیدگاه‌ها را این‌گونه تبیین می‌کند: درباره حادثه اصحاب فیل چند روایت تاریخی وجود دارد. روایتی که کلیسا از آن حمایت می‌کند تا چهره خود را پس از این شکست ترمیم کند این است شیوع بیماری وبا را عامل مرگ سپاهیان ابرهه می‌داند و نقش پرندگان ابابیل را انکار می‌کند. اما روایت دوم که در قرآن نیز به آن اشاره شده، حمله دسته‌ای از پرندگان به نام ابابیل را عامل اصلی شکست سپاه ابرهه می‌داند. این روایت به نظر معتبرتر است، زیرا پس از این واقعه، قریشیان با افتخار خود را آل‌الله خواندند و بر سایر قبایل عرب فخر فروختند. همچنین، اشعاری در منابع ادبی عربی وجود دارد که به مشاهده این پرندگان توسط مردم اشاره می‌کند. روایت دیگری نیز حکایت از بیمار شدن سپاهیان پس از این حمله دارد که بر این مبنا آن‌ها در مسیر بازگشت از مکه مرده‌اند اما این روایت نیز از نظر تاریخی مورد تردید است.
این استاد حوزه و دانشگاه با ورود به بُعد قرآنی به تفسیر سوره فیل و مفاهیم عمیق آن می‌پردازد و می‌گوید: نکته مهم در مورد سنگ‌ها این است که سجیل، به معنای سنگی است که از گل پخته شده و شبیه سفال است اما در مفهوم قرآنی، سجیل، سنگی جهنمی و نماد عذاب الهی است که پیش از این نیز در نابودی قوم لوط به کار رفته بود(آیه ۸۲ سوره هود). این تشابه نشان می‌دهد گناه اصحاب فیل در تلاش برای تخریب کعبه، به منزله گناه قوم لوط تلقی شده و خدای متعال با آن‌ها نیز همچون قوم لوط معامله کرد. مسئله «کید» به معنای تلاش برای خرابکاری و فریب است و خدا در سوره فیل به رسول‌الله(ص) اطمینان خاطر می‌دهد از نقشه‌ها و خیانت‌های دشمنان نترسد و در هر شرایطی به یاری مؤمنان خواهد آمد و این سنت الهی است.
این کارشناس تاریخ اسلام در پاسخ به این پرسش که واقعه تاریخی اصحاب فیل چه درس‌هایی برای ما دارد و چگونه بر دیدگاه‌های دینی و سرنوشت خائنان تأثیر گذاشت، می‌گوید: ماجرای اصحاب فیل نخست دیدگاه‌های مسیحیت درباره غلبه دینی آن‌ها بر بقیه ادیان و ادعای دین حق بودنشان را کاملاً زیرسؤال برد؛ زیرا ارتشی که از سوی آنان برای نابودی کعبه آمده بود و در واقع رقابتی میان کلیسا و کعبه را دنبال می‌کرد، به‌طور کامل متلاشی شد. این واقعه عملاً ثابت کرد مسیحیت تثلیثی آیینی نیست که رفتار پیروانش مورد پذیرش خدا باشد. دوم، در این واقعه سرنوشتی برای خائنان رقم خورد که مایه عبرت تاریخ شد؛ برای مثال وقتی شخصی به نام ابورغال، راهنمای سپاه ابرهه (بلد راه) در محلی به نام المُغَمِّس در اطراف مکه مُرد به دلیل پلیدی کارش، قبرش سنگباران شده و مورد اهانت قرار می‌گرفت و این رسم تا صدها سال در میان مسلمانان ادامه داشت.
در جمع‌بندی مباحث، دکتر فلاح‌زاده به فضای نزول سوره فیل در دوران اولیه بعثت و پیام اطمینان‌بخش آن اشاره کرده و می‌گوید: این سوره در سال‌های اولیه بعثت پیامبر(ص) حدود سال‌های پنجم تا ششم بعثت در مکه نازل شد تا پیامی حیاتی به مخاطبان آن زمان برساند. امام سجاد(ع) در این مورد فرموده است در آن زمان، برخی به قریشیان و ابوطالب هشدار می‌دادند ادعای نبوت پیامبر(ص) خطرناک است و بیم آن می‌رود اگر این پیام به حکومت‌های ساسانی و روم برسد، آن‌ها به مکه حمله کرده، کعبه را ویران کنند و عظمت قریش را از بین ببرند؛ از این رو، خویشاوندان پیامبر(ص) را به ممانعت از فعالیت‌های ایشان تشویق می‌کردند. در چنین فضایی، سوره فیل نازل شد تا به آن‌ها اطمینان دهد ما در گذشته، در جریان حمله اصحاب فیل، در حالی که شما هیچ قدرتی نداشتید، کعبه را نجات دادیم؛ مطمئن باشید این بار نیز چنین خواهیم کرد.
خبرنگار: مریم احمدی شیروان