صنایع دستی و هنرهای سنتی خراسان جنوبی، گنجینه‌ای زنده و ارزشمند از تاریخ، فرهنگ و زندگی مردمان این خطه است. استفاده از مواد اولیه طبیعی و تکنیک‌های سنتی، این هنرها را نه تنها به منابع اقتصادی مهم تبدیل کرده بلکه پل ارتباطی میان نسل‌ها و یادآور هویت فرهنگی مردم منطقه است. حفظ و توسعه این هنرها، به معنای نگهداری میراث‌فرهنگی گذشته و فرصتی برای معرفی خراسان جنوبی به عنوان یکی از قطب‌های مهم هنرهای دستی ایران در جهان است.
توبافی یا تون بافی؛ هنر جهانی با رنگ و بوی محلی
توبافی یا تون بافی، هنر تولید پارچه‌های سنتی پنبه‌ای و ابریشمی است که از صنایع‌دستی اصیل و بومی خراسان جنوبی به شمار می‌رود. این هنر با استفاده از دارهای سنتی پارچه‌بافی که اغلب دو وردی یا چهار وردی هستند، در محلی به نام «کُل کار» انجام می‌شود. اگرچه توبافی در دیگر روستاها و شهرستان‌های استان و حتی استان‌های دیگر ایران نیز رواج دارد، اما در خراسان جنوبی شیوه چله‌کشی، بافت و نام ابزار و تجهیزات تفاوت‌های خاص خود را دارد. در روستای خراشاد این هنر با تجهیزات و روش‌های منحصر به فرد به ثبت جهانی رسیده است.
مله‌بافی (پنبه مله – خوسف)؛ رنگی از طبیعت و سنت
پنبه مله، که به زبان محلی «سُرخچه» نیز شناخته می‌شود، نوعی پنبه بومی با رنگ‌های طبیعی کرم تا قهوه‌ای مایل به سرخ است که در شهرستان خوسف و بخش‌هایی از نهبندان و سربیشه کشت می‌شود. این پنبه به دلیل الیاف کوتاه و لطیف خود، با ابزاری خاص به نام «چوبالش» حلاجی می‌شود و نیاز به کمان ندارد. محصولات حاصل از پنبه مله رنگ طبیعی دارند، گرم و مناسب فصل سرما هستند و در گذشته کاربردهای درمانی و آیینی نیز داشته‌اند. باورهای محلی این پنبه را مایه برکت زمین می‌دانند.
بَرَک‌بافی؛ شکوه منسوجات سنتی
بَرَک‌بافی یکی از هنرهای بافت منسوجات سنتی در خراسان جنوبی است که با استفاده از مواد اولیه متنوعی چون پنبه، نخ پشم، ابریشم و کرک انجام می‌شود. این هنر با دستگاه‌های سنتی پیچیده‌ای مانند دو وردی و چهار وردی اجرا شده و در گذشته نقش مهمی در اقتصاد و فرهنگ منطقه داشته است. محصولاتی ظریف و اصیل که امروز مورد توجه علاقه‌مندان به میراث‌فرهنگی قرار گرفته‌اند.
جاجیم‌بافی؛ هنر زنان خراسان
جاجیم، یا همان «جاجُم» در اصطلاح محلی، از قدیمی‌ترین و پررونق‌ترین صنایع دستی زنان خراسان جنوبی است. این دست‌بافته‌های رنگارنگ و زیبای پشمی یا پنبه‌ای با نقوش راه‌راه و ظریف، جلوه‌ای از ذوق و سلیقه زنان منطقه است. جاجیم‌ها علاوه بر کاربردی بودن، بیانگر هویت فرهنگی خانواده‌ها و عشایر منطقه‌اند.
گلیم‌بافی؛ فرشی بدون پرز و مملو از نقوش هندسی
گلیم در خراسان جنوبی به‌عنوان فرشی بدون پرز شناخته می‌شود که با تار و پود و نقوش هندسی و انتزاعی، الهام‌گرفته از طبیعت، بافته می‌شود. انواع گلیم ساده، سوماک و سوزنی در این منطقه تولید می‌شوند و در زندگی روزمره و آیین‌های محلی کاربرد گسترده دارند.
سفره‌بافی؛ تلفیقی از هنر و کاربرد
سفره‌بافی یا «سُفره آردی» یکی از صنایع دستی کاربردی و تزیینی استان است. سفره‌های تولیدشده از پشم شتر یا گوسفند با رنگ‌های طبیعی گیاهی و در ابعاد تقریبی 110 در 110 سانتی‌متر، با نقوش هندسی و طرح‌هایی مانند کوه، بز و قوچ تزئین می‌شوند.
سیاه‌چادربافی و پلاس‌بافی؛ لباس و پناه عشایر
سیاه‌چادربافی، با استفاده از موی بز و کمک مردان و زنان عشایر، برای ساخت سقف و دیوار چادرهای عشایری کاربرد دارد. همچنین پلاس‌بافی، نوعی بافته ضخیم و خشن از موی بز، برای ساخت زیراندازها و خیمه‌ها استفاده می‌شود. این هنرها نماد زندگی ساده و مقاوم عشایر خراسان جنوبی است.
نمدمالی سنتی؛ هنر فشرده‌سازی پشم
نمد، دستبافته‌ای نابافته و بسیار قدیمی است که با فشار، رطوبت و حرارت تولید می‌شود. این محصول در زندگی روزمره چوپانان و عشایر به عنوان زیرانداز، لباس و کلاه کاربرد داشته و همچنان با همان روش‌های سنتی تولید می‌شود.
ترکه‌بافی و حصیربافی؛ طبیعت در خدمت هنر
ترکه‌بافی به ساخت ظروف و سبدهایی از شاخه‌های نرم درختانی مانند بید و بادام کوهی گفته می‌شود که پس از خیس کردن، آماده و بافته می‌شوند. حصیربافی نیز یکی از کهن‌ترین صنایع‌دستی استان است که با برگ‌های درخت خرما و ابزار ساده‌ای همچون داس و سوهان انجام شده و تولیداتی مانند زیرانداز و وسایل کاربردی را شکل می‌دهد.
خراطی سنتی، چلنگری و دواتگری؛ هنر چوب و فلز
خراطی سنتی هنر شکل‌دهی چوب با دستگاه‌های چرخان و مغار است که محصولات ظریف و کاربردی تولید می‌کند. چلنگری یا آهنگری سنتی با حرارت دادن و کوفتن فلزات، ابزار و وسایل دامداری را می‌سازد. دواتگری یا مس‌چکشی نیز صنعت تولید ظروف مسی متنوعی مانند دیگ، کاسه و پارچ است که روزگاری رونق داشت، اما امروزه با مشکلاتی روبرو شده است.
قلم‌زنی و زیورآلات محلی؛ جلوه هنر بر فلز
قلم‌زنی، هنر تزیین فلزاتی مانند مس، طلا و نقره با خطوط و نقوش ظریف است که جلوه‌ای بی‌نظیر به ظروف و زیورآلات می‌دهد. تولید زیورآلات محلی با کمک این هنر و مواد اولیه ارزشمند، میراثی اصیل از فرهنگ منطقه به شمار می‌آید.
گیوه‌بافی؛ پای‌پوشی سنتی و سبک
گیوه، کفش سنتی ساخته شده از الیاف پنبه‌ای و چرم، به دلیل سبک و خنک بودن، مناسب شرایط آب و هوایی منطقه است. این کفش با مهارت خاصی بافته و دوخته می‌شود و امروزه نیز کاربرد دارد.
سفالگری سنتی؛ هنر خاک و آتش
سفالگری در خراسان جنوبی هنری مردمی و کاربردی است که با استفاده از خاک رس و چرخ سفالگری، ظروف متنوعی ساخته می‌شود. روستاهای شاهزیله و کوشه از مراکز مهم تولید سفال هستند که محصولات آن‌ها عمدتاً بدون لعاب یا با لعاب ساده بوده و کاربردی‌اند.
رودوزی‌های سنتی؛ نقش‌زنی روی پارچه
رودوزی‌های سنتی با دوختن، کشیدن نخ‌ها و تزئین پارچه‌های ساده، نقوش زیبا و متنوعی خلق می‌کنند. این هنر با استفاده از انواع نخ‌ها و قطعات تزیینی مانند مروارید و آیینه اجرا شده و در لباس‌ها و وسایل تزئینی به کار می‌رود.
قالیبافی و گبه‌بافی؛ هنرهای ماندگار فرش دستبافت
قالیبافی و گبه‌بافی از قدیمی‌ترین هنرهای منطقه‌اند که فرش‌هایی با کیفیت بالا، طرح‌های متنوع و بافت‌های پیچیده تولید می‌کنند. گبه فرشی بافت کمتر متراکم و طرح‌های ذهنی است که در روستاهای مختلف استان تولید می‌شود و نقش‌های آن الهام‌گرفته از طبیعت و فرهنگ بومی است.
هنرهای وابسته به معماری سنتی؛ جلوه هنر در بناها
هنرهای وابسته به معماری مانند آجرکاری، گچ‌بری، مقرنس‌کاری، یزدی‌بندی و رسمی‌بندی در خراسان جنوبی، جلوه‌های تاریخی بناها را شکل می‌دهند. این تزئینات در مساجد، ارگ‌ها و عمارت‌های تاریخی استان به زیبایی دیده شده و نشان‌دهنده دانش و ذوق هنری معماران سنتی منطقه‌اند.
دیگر صنایع دستی بومی
علاوه بر هنرهای ذکر شده، صنایع دستی متنوعی چون احرامی‌بافی، قلاب‌بافی، عروسک‌بافی، چاپ باتیک، ساخت سازهای سنتی، تراش سنگ‌های قیمتی، صحافی سنتی و رنگرزی طبیعی در استان رواج دارند که هر یک بخش ارزشمندی از فرهنگ زنده خراسان جنوبی را بازتاب می‌دهند.
انتهای پیام/