خبرگزاری حوزه - کرمان/ حجت‌الاسلام محسن اسدی، امام جمعه شهداد، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه در کرمان، به بررسی جایگاه روز عرفه از منظر قرآن و روایات پرداخته و بر اهمیت این روز در توبه و استغفار تأکید کرد. متن گفتگو به شرح زیر است:
جایگاه روز عرفه در تعالیم اسلامی و از منظر معصومین (علیهم‌السلام) چیست؟
باید بیان شود که خداوند متعال بندگان خود را به عبادت در روز عرفه فرا می‌خواند و آنان را در این روز عزیز می‌بخشد. روز عرفه، نهم ذی‌الحجه، روز دعا و نیایش برای همه مردم است، به‌ویژه برای کسانی که توفیق تشرف به حج و حضور در صحرای عرفات را پیدا می‌کنند.
مرحوم شیخ عباس قمی (رحمه‌الله علیه) در خصوص شب عرفه می‌فرماید: «این شب از شب‌های متبرک و زمان مناجات با قاضی‌الحاجات است. توبه در این شب مقبول و دعا در آن مستجاب می‌شود، و کسی که آن را به عبادت سپری کند، پاداش هفتاد سال عبادت را دارد.»
روز عرفه از اعیاد بزرگ است، هرچند به نام «عید» نامیده نشده است. در این روز، حق‌تعالی بندگانش را به عبادت و طاعت فرا می‌خواند و سفره‌های جود و احسان خود را برای آنان می‌گستراند. همچنین، شیطان در این روز تحقیر و رانده می‌شود و خشمگین است.
امام صادق (علیه‌السلام) در بیان جایگاه والای روز عرفه می‌فرمایند: «مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ إِلَی قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَهَ» یعنی که کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا سال آینده بخشوده نخواهد شد، مگر اینکه روز عرفه را درک کند.
همچنین، پیامبر اکرم (صلوات‌الله و سلامه علیه) در پاسخ به پرسش فردی که پرسید: «چه کسی از اهل عرفات گناهش بزرگ‌تر است؟» فرمودند: «کسی که عرفات را درک کرده باشد و گمان کند خداوند او را نیامرزیده است.» این حدیثی شگفت‌انگیز است که نشان‌دهنده عظمت روز عرفه می‌باشد.
در حدیث دیگری از پیامبر بزرگوار اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) آمده است: «هنگامی که مردم در عرفات وقوف می‌کنند و با گریه و زاری حاجات خود را از خداوند طلب می‌کنند، خداوند به فرشتگان مباهات کرده و می‌فرماید: آیا نمی‌بینید بندگانم از راه‌های دور و پرغبار به سوی من آمده‌اند؟ اموال خود را در راه من خرج کرده‌اند و بدن‌های خود را به رنج انداخته‌اند. به عزت و جلالم سوگند، گناهکارانشان را به نیکوکارانشان می‌بخشم و آنان را پاک می‌کنم، همچون روزی که از مادر زاده شده‌اند.»
امام سجاد (علیه‌السلام) در روز عرفه، نیازمندی را دید که گدایی می‌کرد. حضرت به او فرمودند: «وای بر تو! آیا در چنین روزی از غیر خدا درخواست می‌کنی؟ در حالی که در این روز، حتی برای کودکان در شکم مادران نیز امید سعادت و خوشبختی می‌رود.»
نکته آخر درباره نجات بندگان از دوزخ در روز عرفه، از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نقل شده است: «مَا مِنْ یَوْمٍ أَکْثَرَ أَنْ یُعْتِقَ اللَّهُ فِیهِ عَبْدًا مِنَ النَّارِ مِنْ یَوْمِ عَرَفَهَ» یعنی خداوند در هیچ روزی به اندازه روز عرفه بندگان را از آتش دوزخ نمی‌رهاند.
روز عرفه از چه جهت در توبه و استغفار بندگان خدا نقش مهمی دارد؟
اگر بنگریم، یکی از فرصت‌های موجود در روز عرفه—که شاید مهمترین فرصت باشد—فرصت توبه است. می‌توان گفت در هیچ روزی همچون این روز، چنین فرصتی تکرار نخواهد شد. توبه مهمترین چیزی است که بنده به آن نیاز دارد. در این روز، خداوند توبه بسیاری را می‌پذیرد و از گناهان بندگان درمی‌گذرد. کافی است عزم بر ترک گناه کنیم و به‌راستی از کرده‌های خود پشیمان باشیم؛ آنگاه خود را غرق در رحمت خداوند خواهیم یافت.
روز عرفه روزی است که خداوند توبه حضرت داوود و حضرت آدم (علیهماالسلام) را پذیرفت. در بیان عظمت و بزرگی روز عرفه و قبولی توبه در آن، همین روایت کافی است که امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «کسی که در ماه رمضان بخشوده نشود، برای او بخششی در دیگر زمان‌های سال نخواهد بود، مگر آنکه در عرفه حاضر شود.»
در روایتی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمده است: «در ذی‌الحجه شبی وجود دارد که سرور شب‌هاست و آن، شب ابراهیم خلیل (علیه‌السلام) است. در این شب، خداوند توبه داوود (علیه‌السلام) را پذیرفت و آن شب، شب عرفه است. هر کس در این شب عبادتی انجام دهد، پاداش ۱۷۰ سال عبادت به او داده می‌شود و دعایش مستجاب می‌گردد.»
همچنین علی‌بن‌ابراهیم از امام صادق (علیه‌السلام) روایت می‌کند: پس از آنکه حضرت آدم (علیه‌السلام) در زمین صفا از جوار بهشت دور شد، چهل روز در حال سجده گریست. جبرئیل (علیه‌السلام) بر او نازل شد و عرض کرد: «ای آدم، چرا این‌گونه گریه می‌کنی؟» آدم (علیه‌السلام) پاسخ داد: «ای جبرئیل، چگونه گریه نکنم در حالی که خداوند مرا از جوار خود خارج کرد و به زمین فرود آوردم؟» جبرئیل (علیه‌السلام) فرمود: «ای آدم، توبه کن.» آدم (علیه‌السلام) پرسید: «چگونه توبه کنم؟»
آنگاه خداوند در محل کعبه قبه‌ای از نور برای او پدید آورد که نور آن، اطراف مکه و کوه‌های آن را فرا گرفت. از آنجا حرم به وجود آمد و جبرئیل (علیه‌السلام) مأمور شد در آنجا علامتی قرار دهد و فرمود: «ای آدم، برخیز، غسل کن و محرم شو.» روزی که آدم (علیه‌السلام) از بهشت فرود آمد، اول ذی‌القعده‌الحرام بود و روزی که محرم شد و وارد عرفات گردید، هشتم ذی‌الحجه‌الحرام بود. سپس مأمور به طلب شد و هنگام ظهر روز عرفه، دستور یافت غسل کند. پس از نماز عصر، خداوند کلماتی به او الهام کرد و آدم (علیه‌السلام) با حال گریه و مناجات در عرفات ماند. پس از غروب آفتاب، به سوی مشعرالحرام رفت و هنگام صبح، خدا را با کلماتی خواند. سپس خداوند توبه حضرت آدم (علیه‌السلام) را پذیرفت.
برای روز عرفه چه اعمال و دعاهایی توصیه شده؟
روز عرفه فرصتی ممتاز برای تقویت معرفت الهی و ایجاد رابطه‌ای عمیق‌تر با ذات اقدس پروردگار است. این روز، زمان مناسبی برای شناخت صفات جمال و جلال الهی محسوب می‌شود و درک آن سعادتی بی‌نظیر است. روز نهم ذی‌الحجه، موسوم به روز عرفه، از اعیاد بزرگ اسلامی به شمار می‌رود. علامه مجلسی(ره) در این باره فرموده‌اند: «کسی که توفیق حضور در عرفات را در این روز داشته باشد، به توفیقی عظیم نائل آمده است.» این روز دارای اعمال و دعاهای فراوانی است که برترین آن‌ها دعا می‌باشد.
از مهمترین اعمال این روز می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود اول غسل کردن است و سپس زیارت امام حسین(ع)، فضیلت این زیارت معادل هزار حج، هزار عمره و هزار جهاد است و بلکه برتر از آن می‌باشد. روایات متعددی بر فضیلت فوق‌العاده این زیارت تأکید دارند. اگر کسی در این روز توفیق حضور در حرم مطهر اباعبدالله الحسین(ع) را داشته باشد، ثوابش کمتر از کسی که در عرفات باشد نیست، بلکه بیشتر است.
یکی از اهمال این است که پس از نماز عصر و پیش از شروع دعاهای عرفه، مستحب است زیر آسمان دو رکعت نماز خوانده شود و شخص به گناهان خود نزد خداوند اعتراف کند تا به ثواب عرفات نائل شده و گناهانش آمرزیده شود.
شیخ کفعمی(ره) در کتاب مصباح فرموده‌اند: برای کسی که از دعا خواندن ضعف پیدا نکند، روزه روز عرفه مستحب است. همچنین ایشان توصیه کرده‌اند که پیش از زوال (رسیدن آفتاب به وقت شرعی ظهر) غسل انجام شود.
زیارت امام حسین(ع) در روز و شب عرفه بسیار مستحب است. هنگام زوال، زیر آسمان رفته و نماز ظهر و عصر را با رکوع و سجود نیکو به جای آورند. پس از اتمام نماز، دو رکعت نماز خوانده شود که در رکعت اول پس از سوره حمد، سوره توحید و در رکعت دوم پس از سوره حمد، سوره کافرون قرائت گردد. سپس چهار رکعت نماز اقامه شود که در هر رکعت پس از سوره حمد، پنجاه مرتبه سوره توحید خوانده شود. این نماز، همان نماز حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) است که در اعمال روز جمعه انجام می‌دادند.
از پیامبر اکرم(ص) روایت شده و سید بن طاووس در اقبال آن را نقل کرده‌اند که این ذکر خوانده شود: «سُبْحَانَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ عَرْشُهُ، سُبْحَانَ الَّذِی فِی الْأَرْضِ حُکْمُهُ، سُبْحَانَ الَّذِی فِی الْقُبُورِ قَضَاؤُهُ، سُبْحَانَ الَّذِی فِی الْبَحْرِ سَبِیلُهُ، سُبْحَانَ الَّذِی فِی النَّارِ سُلْطَانُهُ، سُبْحَانَ الَّذِی فِی الْجَنَّةِ رَحْمَتُهُ، سُبْحَانَ الَّذِی فِی الْقِیَامَةِ عَدْلُهُ، سُبْحَانَ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاءَ، سُبْحَانَ الَّذِی بَسَطَ الْأَرْضَ، سُبْحَانَ الَّذِی لَا مَلْجَأَ وَلَا مَنْجَا مِنْهُ إِلَّا إِلَیْهِ.» پس از آن، صد مرتبه گفته شود: «سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ أَکْبَر.» سپس این اذکاری که آمده گفته شود.
سپس این دعا خوانده شود: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ، یَا مَنْ یُحَوِّلُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ، یَا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی وَبِالْأُفُقِ الْمُبِینِ، یَا مَنْ هُوَ الرَّحْمَنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی، یَا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ، أَسْأَلُکَ بِتَسْلِیمِی عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ.» پس از آن، حاجت خود را از خداوند طلب کنند که ان‌شاءالله برآورده خواهد شد.
دعاهای دیگری که توصیه شده از جمله: دعای اُمّ داوود که ثوابی عظیم دارد، دعای دعای هفتم صحیفه سجادیه که بسیار سفارش شده است، که مشتمل بر تمام نیازهای دنیوی و اخروی است و با خشوع و دل‌شکستگی خوانده می‌شود، دعای حضرت سیدالشهدا(ع) که در این روز خوانده می‌شود، زیارت جامعه کبیره که بسیار مؤثر است.
سید بن طاووس(ره) روایت کرده‌اند که هنگام غروب آفتاب، بسیار گفته شود: «بِسْمِ اللَّهِ»، «سُبْحَانَ اللَّهِ»، «الْحَمْدُ لِلَّهِ».این اذکار تأثیرات ویژه‌ای بر روح و روان انسان دارد.
مهمترین مضامین عرفانی و اجتماعی دعای عرفه حضرت اباعبدالله الحسین(علیه‌السلام) چیست؟
روز نهم ذی‌الحجه در منطقه‌ای در حدود ۲۵ کیلومتری شهر مقدس مکه مکرمه، حجاج بیت‌الله‌الحرام در موقعیت و مکانی به نام صحرای عرفات گرد هم جمع می‌آیند و به راز و نیاز با خداوند سبحان مشغول می‌شوند. در باب وجه تسمیه روز عرفه، چند نقل قول مشهور وارد است. یکی این است که در این روز، انسان به مقام معرفت و شناخت واقعی خالق خود نائل می‌گردد. وجه دیگری نیز در نامگذاری روز عرفه وجود دارد که بر اساس آن، حضرت آدم و حضرت حوا(علیهماالسلام) در این روز یکدیگر را شناختند. اما وجه مهم و اساسی این روز، همان شناخت و معرفتی است که انسان به واسطه عبادت در این روز نسبت به خالق خود به دست می‌آورد. در حدیث شریفی از نبی مکرم اسلام(صلوات‌الله‌وسلامه‌علیه) آمده است: «الحج عرفه»، یعنی حج چیزی غیر از شناخت و معرفت خداوند نیست. آنچه در این روز و در مقام عرفه باید بسیار مورد توجه و اعتبار قرار گیرد، همان شناخت است.
ادعیه و مناجات‌های سفارش شده ائمه معصومین(علیهم‌السلام) در این روز بسیار گرامی است. دعاهای امام حسین(علیه‌السلام) و دعاهای حضرت زین‌العابدین(علیه‌السلام) از عارفانه‌ترین و ناب‌ترین زمزمه‌های الهی و معرفتی است که به حمدالله تعالی در این روز و در جای‌جای میهن پهناور و اسلامی ما قرائت و زمزمه می‌شود و منشأ تجمع و توسل و همنوایی توده‌های عظیم مردمی می‌گردد.
این دعای شریف در واقع مناجات عارفانه‌ای است که انسانی می‌باید در تمامی سال با آن در ارتباط باشد و توجه و توسل به آن نمی‌باید فقط محدود به یک روز و زمان خاص شود. دعای عرفه یک دعای شگرف است که مجموعه‌ای از فرازهای بزرگ عرفانی و کلامی و ارزشی است و به راستی می‌تواند منشأ تحولات عظیمی در جامعه باشد و عدم توجه مناسب به آن قطعاً ناسپاسی بزرگی به حساب خواهد آمد.
در حالات حضرت سیدالشهدا(علیه‌السلام) در روز عرفه و قرائت این دعای شریف نقل است که ایشان مقارن این روز در صحرای عرفات، در حالی که تمام‌قد ایستاده بودند و رو به مسجدالحرام نموده بودند و تمامی صورت مبارکشان از اشک دیدگانشان تر شده بود، این دعای گرانقدر را قرائت نمودند. در تاریخ آمده است که حالت و ندبه حضرت سیدالشهدا(علیه‌السلام) به قدری تأثیرگذار و قابل توجه بوده است که تمامی اطرافیان و یاران حضرت تحت تأثیر ایشان منقلب شده بودند.
هنگامی که می‌فرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَیْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ، وَلَا لِعَطَائِهِ مَانِعٌ، وَلَا کَصُنْعِهِ صُنْعُ صَانِعٍ، وَهُوَ الْجَوَادُ الْوَاسِعُ، فَتَرَاءَی جِنَاسُ الْبَدَاءِ، وَأَتْقَنَ بِهِ حِکْمَةَ الثَّنَاءِ»، حضرت اباعبدالله(علیه‌السلام) در این دعا به خداوند بیان می‌فرماید که حمد مخصوص خدایی است که قضا و قدر او را به هیچ طریقی نمی‌توان دفع کرد و از سوی دیگر، حمد مخصوص پروردگاری است که اگر بخواهد چیزی را به بنده‌اش عطا کند، کسی قادر نخواهد بود آن عطا و بخشش را بازگرداند. این همان اشارتی است که خداوند در قرآن کریم و خطاب به پیغمبر اکرم(صلوات‌الله‌علیه) بیان فرمود: «أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَیٰ، وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَیٰ». این اشاره‌ای است که در باب وجود حضرت موسی(علیه‌السلام) بیان داشته که با توجه به اینکه فرعون هزاران کودک را از ترس نابودی حکومتش به قتل رساند، ولی با عنایت خدا همان کودکی که کاخ فرعون را نابود می‌کرد، به امر خداوند در قصر فرعون پرورده می‌شود.
در فراز دیگری از دعا داریم که حضرت سیدالشهدا(علیه‌السلام) با نهایت خضوع و خشوع به خداوند عرضه می‌دارد: «إِلَهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنَایَ، فَکَیْفَ لَا أَکُونُ فَقِیرًا فِی فَقْرِی؟ إِلَهِی أَنَا الْجَاهِلُ فِی عِلْمِی، فَکَیْفَ لَا أَکُونُ جَهُولًا فِی جَهْلِی؟» یعنی: بارالها! اگر من توانگر نیز باشم، باز در برابر تو فقیر هستم. بارالها! خود را در نهایت جهل و نادانی می‌دانم.
حضرت زین‌العابدین(علیه‌السلام) در فراز دیگری در مقام توبه و انابه به درگاه خدا و در ادامه همین دعا می‌فرماید: «تَبْ عَلَیَّ تَوْبَةً نَصُوحًا لَا صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً، وَلَا تُضَارَّهَا عَلَی نِیَّةٍ» یعنی: بارالها! توبه و بازگشت مرا بپذیر و به من توفیقی عطا فرما که بازگشتی پسندیده نسبت به تو به جای آورم.
ائمه معصومین(علیهم‌السلام) هر کدام با مضامین عارفانه‌ای که در این ادعیه شریف نقل شده، به واقع انسان را با زوایای مخفی و ناپیدای معرفتی و ارزشی الهی آشنا کردند. از جمله علمای بزرگ و اساتید به‌نام حوزه دین و عرفان، مرحوم علامه جعفری(رضوان‌الله‌علیه) است که شرحی بر این دعای عظیم دارد و نسبت به این دعای شریف اهتمام ویژه‌ای داشته است. دعاهای بزرگی از امام حسین و امام سجاد(علیهماالسلام) در باب روز عرفه منقول است که دعای پسر شرح دعای پدر است.
حضرت سجاد(علیه‌السلام) در دعای عرفه می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ، ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ، رَبَّ الْأَرْبَابِ، وَإِلَهَ کُلِّ مَعْلُومٍ، وَخَالِقَ کُلِّ مَخْلُوقٍ، وَوَارِثَ کُلِّ شَیْءٍ، لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ، وَلَا یَعْزُبُ عَنْهُ عِلْمُ شَیْءٍ». این دعا نهایت عرفان و توجه به ذات اقدس الهی است و باید بدانیم که این امام عارف ما چگونه با خداوند ارتباط برقرار کرده است.