در زنجیره آرد و نان نزدیک به 8 میلیون نفر فعالیت دارند و این زنجیره قوت لایموت نزدیک به 90 میلیون نفر را تأمین می‌کند. در این زنجیره، نزدیک به 814 هزار کشاورز فعالیت می‌کنند و سال گذشته نزدیک به 15میلیون تن گندم تولید که 12میلیون تن توسط دولت خریداری شد. اما پیش‌بینی‌های اخیر، خبر از فاجعه‌ای قریب‌الوقوع می‌دهند.
آن طور که غلامرضا گل‌محمدی، رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) اعلام کرده امسال 8 تا 9 میلیون تن گندم تولید شده، این بدان معناست که ایران در سال جاری، با کاهش حداقل 6 میلیون تنی تولید گندم مواجه خواهد شد.براساس گزارش‌ها سرانه مصرف نان در ایران بیش از دو برابر میانگین جهانی ا‌ست. وابستگی بالای سفره مردم به نان، موجب شده هرگونه اختلال در تأمین یا کیفیت گندم، آثار گسترده‌ای در زندگی روزمره ایرانیان به‌ویژه دهک‌های پایین درآمدی بر جا بگذارد.کاهش بارندگی و خشکسالی، سرمازدگی مزارع گندم، قطع برق چاه‌های آب کشاورزی و از همه مهم‌تر، عدم رغبت کشاورزان به تحویل گندم به دولت به دلیل پایین بودن نرخ خرید تضمینی و ترجیح فروش آن به دامداری‌ها به صورت علوفه سبز، ازجمله مهم‌ترین عوامل این بحران هستند.
این گزارش، به بررسی دقیق‌تر عوامل مؤثر بر کاهش تولید گندم در کشور می‌پردازد و با استناد به مصاحبه با کارشناسان و فعالان این حوزه، راهکارهای احتمالی برای برون‌رفت از این بحران را ارائه می‌دهد. 

گندم‌های سبز از مزرعه به دامداری‌ها می‌روند
محمدشفیع ملک‌زاده، فعال حوزه کشاورزی و رئیس سابق نظام صنفی کشاورزی در گفت‌وگو با خبرنگار قدس اظهار کرد: ما پیش‌بینی این شرایط را کرده و هشدار داده بودیم. سال زراعی گذشته، پرداخت ۱۷هزار و ۵٠٠تومان به ازای هر کیلوگرم گندم، انگیزه لازم را برای تحویل محصول ایجاد نکرد و با وجود افزایش نرخ خرید تضمینی به ۲۰هزار و ۵۰۰ تومان در سال جاری، این مشکل همچنان باقی است.
وی با اشاره به وعده‌های تعیین قیمت واقعی گندم که محقق نشد، افزود: گندم سال گذشته، دست‌کم باید ۲۱هزار تومان قیمت‌گذاری می‌شد اما حدود ۱۷هزار تومان تعیین شد که مقرون به‌صرفه نبود. امسال هم قیمت را کم در نظر گرفتند. در شهریور۱۴٠۳، قیمت ۲۰هزار و ۵۰۰ تومان اعلام شد، در حالی که با توجه به قیمت تمام‌شده و هزینه‌های بالا، دست‌کم باید ۲۵هزار تومان قیمت‌گذاری می‌شد و اکنون با توجه به تورم شدید 6ماه گذشته، قیمت گندم باید نزدیک به ۲۸ تا ۳۰ هزار تومان باشد. این قیمت ناعادلانه و غیرمنصفانه موجب شده بسیاری از کشاورزان گندم نکارند و به سمت کشت‌های دیگر بروند.
ملک‌زاده افزود: متأسفانه، بسیاری از کشاورزان به دلیل قیمت پایین گندم و بی‌توجهی دولت به درخواست‌های تشکل‌ها برای اصلاح قیمت، گندم را سبز درو می‌کنند و به دامداری‌ها می‌فروشند. با این شرایط، احتمالاً خرید گندم امسال نیز در حدود ۶ تا ۸ میلیون تن خواهد بود. خشکسالی و از سوی دیگر سرمازدگی نیز در بسیاری از مناطق، به‌ویژه استان‌های جنوبی خسارت‌های شدیدی به مزارع گندم و سایر زراعت‌ها وارد کرد.

ناتوانی بیمه در پرداخت تعهدات 
این فعال حوزه کشاورزی تأکید کرد: مهم‌ترین مسئله، قیمت ناعادلانه خرید تضمینی و از طرفی عدم پاسخ‌گویی به تعهدات و ارائه خدمات مناسب از سوی صندوق بیمه محصولات کشاورزی است. با وجود خسارت‌های ناشی از سرمازدگی و خشکسالی، بیمه پاسخگو نیست و کشاورزان ترجیح می‌دهند گندم را سبز درو کرده و به عنوان خوراک دام استفاده کنند تا بیشتر از این، وقت و هزینه خود را تلف نکنند. این امر به آن‌ها اجازه می‌دهد تا حداقل بتوانند زمین را زودتر برای کشت‌های دیگر آماده کنند.ملک‌زاده با انتقاد از دغدغه‌مند نبودن مسئولان نسبت به تولید داخل، تصریح کرد: «به نظر می‌رسد برخی مسئولان درگیر واردات هستند و منافع خود را در آن می‌بینند. برای آن‌ها تولید نشدن گندم در داخل اهمیتی ندارد و به‌راحتی به واردات روی می‌آورند. اگر دلسوز بودند، همان‌طور که رهبری بارها بر تولید داخل و خودکفایی تأکید کرده‌اند، این مسئله به راحتی حل می‌شد.

انتقاد از وضعیت تنظیم بازار و اجرای الگوی کشت
وی با انتقاد از وضعیت تنظیم بازار و اجرای الگوی کشت، اظهار کرد: بازاری آشفته‌تر از بخش محصولات زراعی، باغی و دامی نداریم. فاصله قیمتی از تولید تا مصرف بسیار زیاد است. پیازی که از کشاورز هزار تومان نمی‌خرند، در بازار ۳۰ تا ۴۰هزار تومان قیمت دارد. دیگر انتظاری از آقایان نداریم.ملک‌زاده گفت: اگر دلسوز هستند، باید روی قیمت محصولات استراتژیک دقت کنند و حق کشاورز را بدهند. گندمی که دست‌کم تا ۲۵هزار تومان هزینه تولید دارد، باید با سود متعارف ۲۸ تا ۳٠ هزار تومان از کشاورز خریداری شود. همچنین، نقدینگی به صورت تسهیلات کم‌بهره یا بدون بهره، نهاده‌ها و ماشین‌آلات باکیفیت در اختیار کشاورزان قرار گیرد. اما برعکس متأسفانه کودهای بی‌کیفیت و سموم وارداتی نامرغوب به کشاورزان ارائه می‌شود.

تبعات قطع آب چاه‌های کشاورزی در سال کم‌بارش
مهدی سروی، کارشناس حوزه کشاورزی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار قدس گفت: با توجه به نوسان‌های میزان بارش‌ها در کشور و کاهش بارندگی‌ها در سال زراعی جاری، کاهش تولید محصولات دیم اجتناب‌ناپذیر است. حدود ۴میلیون هکتار از اراضی زیر کشت گندم در کشور دیم هستند و نوسان بارندگی تأثیر زیادی بر تولید آن‌ها دارد.
وی افزود: در کشور ۲ میلیون هکتار گندم به صورت آبی کشت می‌شود، اما کاهش منابع آبی، قطعی برق چاه‌های آب کشاورزی و مسائل مشابه، تولید این بخش را نیز با چالش مواجه کرده است.
سروی با انتقاد از نبود بانک اطلاعاتی مناسب و به‌روز در وزارت جهاد کشاورزی گفت: این مسئله موجب می‌شود برنامه‌ریزی برای تولید و تنظیم بازار با مشکل مواجه شود. نیاز است آمار و اطلاعات حوزه کشاورزی به صورت دقیق و برخط رصد و جمع‌آوری شود و در اختیار سیاست‌گذاران قرار گیرد.
این پژوهشگر حوزه کشاورزی پیشنهاد کرد: برای این منظور، می‌توان از زیرساخت‌های متنوعی مانند تصاویر ماهواره‌ای و تصویربرداری هوایی استفاده کرد، اما این امر نیازمند برنامه‌ریزی و پیگیری بیشتر از جانب وزارت جهاد کشاورزی است. نباید این‌گونه باشد که دولت آماری ارائه دهد و پس از انجام عملیات، دچار کسری یا مازاد شویم. این موضوع در برنامه‌ریزی‌های مالی بسیار مهم است.
سروی تأکید کرد: کاهش و نوسان‌های تولید در سال‌های گذشته نیز به دلیل بارندگی و قیمت‌گذاری‌های غلط وجود داشته است و منوط به امسال نیست. امسال هم باوجود اعلام زودتر و بالاتر قیمت، به دلیل کمبود بارش‌ها در اراضی دیم، با کاهش عملکرد تولید مواجه خواهیم بود. همچنین، قطعی برق چاه‌های کشاورزی توسط وزارت نیرو و کاهش سطح آب تحویلی به کشاورزان نیز اثرات جدی دارد و باید با تدبیر ساماندهی شود تا امنیت غذایی کشور آسیب نبیند.

سیاست جدید برای پرداخت‌های مربوط به خرید تضمینی
وی گفت: به طور کلی، آمار تولید و بهره‌برداری در حوزه تولید مهم است و وزارت جهاد کشاورزی باید برای این مسئله برنامه‌ریزی داشته باشد. در قانون بودجه نیز به این موضوع اشاره شده و قرار است پرداخت‌های مربوط به خرید تضمینی گندم منوط به ثبت اطلاعات مکان‌محور ذی‌نفع نهایی باشد. با این حال، این آمارها برخط نیست و نمی‌تواند ملاک برنامه‌ریزی دقیق باشد. برای این منظور، باید به صورت فعالانه از تصاویر ماهواره‌ای و تصویربرداری‌های هوایی برای برآورد دقیق اراضی کشاوری و تقاطع اطلاعات با سامانه‌های جامع بیمه، بانک‌ها و سایر خدمات دولتی به کشاورزان استفاده کنیم.

خبرنگار: زهرا طوسی