«برخی آثار به کسانی که می‌ایستند و تأمل می‌کنند، پاداش می‌دهند» (حماد نصر، منتقد و نویسنده).
آرت دوبی بزرگ‌ترین ویترین تحولات هنری منطقه درحالحاضر است که هر‌ساله محل تأمل بسیاری است. نسخه ۲۰۲۵ این رویداد به بلوغ درخور‌توجهی دست یافته است. این رویداد که از ۱۶ تا ۲۰ آوریل ۲۰۲۵ در مدینت جمیرا دوبی برگزار شد، با حضور بیش از ۱۲۰ گالری از ۴۰ کشور جهان، فضایی بین‌المللی برای نمایش آخرین تحولات هنر معاصر فراهم آورد. به گفته پابلو دل وال، مدیر هنری آرت دوبی: «امسال شاهد قوی‌ترین نسخه از نظر کیفیت آثار بودیم. ما توانستیم تعادل مناسبی بین هنرمندان نوظهور و تثبیت‌شده ایجاد کنیم».
در نسخه ۲۰۲۵ این رویداد شاهد تغییرات اساسی در تیم کیوریتوری و به پیوست آن تغییرات اساسی در نگرش و حضور بودیم. این دوره، ضمن رعایت سنت‌های ریشه‌دار آرت دوبی، اما با تغییرات بنیادین در تیم کیوریتوری و مطالعات هنری، تجربه‌های متفاوت و منحصر‌به‌فرد را رقم زد. جلوه مهم تغییر در این دوره از پس تغییر کیوریتورها را باید در طرز و شیوه نگاه و طرح مسئلههای راه‌یافته به نمایشگاه دید. آرت دوبی از پس تغییر کیوریتورهای خود در این دوره از یک فستیوال منطقه‌ای به سمت جهانی‌تر شدن حرکت کرد و از محلی برای بیانیه سیاسی و پرسش‌های منطقه‌ای به سمت جامعه جهانی و طرح مسئلههای انسانی، طبیعت‌گرایانه و جهان‌شمول‌تر رفت.
در فرم ارائه نیز حرکت از سمت شلوغی و هیاهو و پر‌حرفی به سمت مینی‌مالیسم و کم‌حرفی و موجز و مختصرگویی حرکت کرد.
روایت اصلی این دوره، بر بازتاب چالش‌های اجتماعی و زیست‌محیطی و انسانی زمانه‌ای ما بود. در نتیجه آرت دوبی ۲۰۲۵ فراتر از یک نمایشگاه هنری صرف، باید به زمینه‌ای برای بازاندیشی در مفهوم فرهنگ تبدیل شود. چیزی که نه‌فقط در آثار انتخاب‌شده و کلان‌روایت رویداد، بلکه در روح کلی و آیین اجرائی و در جزئیات برگزاری رویداد هم دیده می‌شد. رویدادی که تنها بخشی از آن نمایش آثار است و بخش اصلی را شاید در گفت‌وگوهای حاشیه میان‌فرهنگی پیرامونی باید جست.
در بدو ورود به رویداد با نمایشگاهی روبه‌رو شدم که آثار در پرهیز از شعار و سیاست‌ورزی به امر مرز و اشتراکات فرهنگی پرداخته بود که به نظرم پر‌چالش‌ترین و معاصرترین مفهوم می‌توانست باشد.
این بخش که با عنوان «زمینه‌های مشترک» جدا شده بود، به کیوریتوری شمسه القبیسی، مریم الذابی و سارا السلیمانی، و از طرف مشاوران کیوریتوری، نادا شابوت و ماگالی آریولا طراحی شده بود. در یک چشم‌انداز فرهنگی که غالبا خودمختاری تکه‌تکه‌شدن را جشن می‌گیرد، این زمینه‌های مشترک است که به‌عنوان یک نخ تسبیح ظاهر شده و تمام مهره‌های وجودی، هویتی و تجربه‌های زیسته ما را پیوند می‌دهد. این آثار تجربیات ظریف تعلق را روشن می‌کردند و احساسات متنوع انسانی را زیر ضرب نگاه موشکافانه قرار می‌داد. این نمایشگاه از شما می‌خواست که فراتر از مشاهده‌گر رفتار کرده و مشارکت فعال داشته باشید. به تعبیر دیگر از شما دعوت می‌کرد تا داستان‌های خود را در هر اثر کشف کنید. داستان من و شما انسانِ به‌خصوص خاورمیانه‌ای که از دل تاریخ تا امروز چه کشیده است. در چنین فرم ارائه‌ای گالری، فضا تبدیل به یک انجمن و پاتوق گفتوگو بر سر اشتراکات و زمینه‌های مشترک می‌شود و جایی که تفاسیر شخصی به یک اشتراکات و ایده‌های بزرگ‌تر برسند. گفتوگو درباره تجربه جمعی چیزی به‌عنوان ما. در این نمایشگاه آثاری از هنرمندان مصر، تونس، امارات، عربستان، فلسطین، عراق، مراکش، الجزایر و سوریه و همین‌طور از ایران، اثری از سارا رهبر به نمایش درآمده بود.
پس از این سالن جنبی، در ورودی اصلی راهروی منتهی به رویداد آثاری از آنیا سلیمان به نمایش گذاشته شده بود. آنیا سلیمان یک هنرمند مصری-لهستانی-آمریکایی است که در بغداد بزرگ شده و درحالحاضر در پاریس زندگی می‌کند. او به خاطر کارهای بزرگش که از عکاسی دیجیتال و مواد آرشیوی گرفته تا متن، طراحی اجرا و ویدئو را در بر می‌گیرد، شناخته شده است. نصب اثر کهربای آنیا سلیمان با همکاری هوش مصنوعی رقم خورده است. او در توضیح این اثر می‌گوید: «این پروژه واقعا درباره ترجمه است و منظور من از ترجمه، فقط کلمات یا فرهنگ نیست، بلکه مانند انرژی، حافظه و حرکت است. برای من، ایده الکتریسیته که در زبان عربی کهربا گفته می‌شود، یک ساختار استعاری است که تقریبا به ما این امکان را می‌دهد که چیزهایی را که به طور معمول به هم متصل نیستند، به هم وصل کنیم». این اثر با نگاهی به روابط بین طبیعت، فناوری و حافظه، کهربا -که به عربی به معنای «الکتریسیته» است- پروژه‌ای است که در بیروت در سال 2021 آغاز شد؛ شهری که در معرض یک بحران عظیم انرژی قرار داشته و دارد و بیشتر برق آن از ژنراتورهای خصوصی با انرژی نفت تأمین می‌شود. این دو پروژه در بدو ورود به رویداد تغییرات بنیادین در این دوره از آرت دوبی را هویدا می‌کند و بیان‌کننده حرکت این رویداد از یک رویداد صرفا هنری به رویدادی بینارشته‌ای است؛ رویدادی که در آن سیاست و حرف‌های تند و شارپ کمتر جایگاهی دارد و هنر در شکل تعاملی و گفت‌وگومحور و برآمده از زیست جمعی و هویتی قرار است به نمایش گذاشته شود.
رویداد هنر دوبی دیدگاه‌های جهانی جدید را در چهار بخش به نمایش می‌گذارد: معاصر، مدرن، باوابا و دیجیتال، و همچنین برنامه‌های موازی گسترده‌ای شامل آثار جدید هنرمندان ارشد، اجراها، گفت‌وگوها، کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی را ارائه می‌دهد.
1. آرت دوبی معاصر
این بخش، بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین نمایشگاهی بود که گالری‌هایی از سراسر جهان را گرد هم آوردند. آثار این بخش، به‌ویژه در میان نسل‌ها، بازتاب چالش‌های اجتماعی و فرهنگی می‌شوند. کیوریتور این بخش، پابلو دل وال، نمایشگاه را به‌عنوان «نمایشگاه اکتشافات» توصیف کرد و گفت: «این دوره از توازنی میان هنرمندان نوظهور و تثبیت‌شده ایجاد و گفت‌وگویی میان‌نسلی و پویا شکل دهد» (عجمانی، 2025). بخش معاصر به سرپرستی آندره سفیر-سملر (بیروت/هامبورگ) و پریانکا راجا (کلکته/بمبئی) کار خود را پی گرفت.
در بخش معاصر این رویداد گالری‌های سرای، او و دستان با ارائه آثاری از هنرمندانی مانند یوشا بشیر، اشکان صانعی و مرتضی خاکشور حضور دارند. همچنین گالری‌های بین‌المللى نظیر سابرینا، عمرانی، کربن ۱۲، گرین آرت، موندوآر و لیلا هلر نیز به نمایش آثار هنرمندان ایرانی پرداخته‌اند. گالری سابرینا عمرانی، با اثری از بابک گلکار، گالری کربن ۱۲ با حضور امیر خجسته، گالری لیلا هلر با اثری از بهرنگ صمدزادگان، پویا آریان‌پور، مرتضی خزایی، درویش فخر، فریدون آو، پرویز تناولی و...، گالری گرین آرت با اثری از درسا اسدی و کامروز آرام، گالری ایزابل وان دن‌اینده با اثری از فریدون آو و فریبا بروفر، گالری موندوآر با اثری از امیر سلیمانی، گالری ترد لاین با اثری از کامران صمیمی و امیر ح. فلاح، و گالری کرینزینگر با اثری از رکنی حائری‌زاده، حسام رحمانیان و رامین حائری‌زاده، از سایر زمینه‌هایی هستند که در بخش معاصر به ارائه آثاری از هنرمندان ایرانی پرداختند.
2. باوابا (دروازه)
باوابا که واژه‌ای عربی به معنی درگاه/دروازه است، بخشی از برنامه‌های آرت دوبی است که در سال ۲۰۱۹ راه‌اندازی شده است.
بخش باوابا، به‌عنوان یکی از بخش‌های ویژه آرت دوبی، از سوی میریام وارادینیس (Mirjam Varadinis) مدیریت شد و به آثار هنری خلق‌شده در سال گذشته یا طراحی‌شده برای این نمایشگاه به صورت اختصاصی تعلق داشت. آثار ارائه‌شده در این بخش، به‌ویژه بر چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی روی آنها ارائه می‌شود.
میریام وارادینیس، کیوریتور بخش باوابا در این رابطه می‌گوید: «ایده اصلی بخش باوابا ارائه نمایندگی از صداهای مختلف با رویکردی چندآوایی بود. این آثار بازتاب‌دهنده دغدغه‌های معاصر جامعه ما هستند».
به‌عنوان مثال، اثر «احمد و اکرم حفاظت‌کننده هرکول» اثر عمر میسمار، دو مرد را در حال حفاظت از موزاییک‌های باستانی سوریه نشان می‌دهد؛ تصویری نمادین از تلاش انسان برای حفظ میراث فرهنگی که در خطر نابودی قرار دارند.
میریام وارادینیس در توضیح بخش دروازه اشاره می‌کند: «تم کلی این بخش از وضعیت کنونی جهان ما نشئت می‌گیرد که در حالت آشفتگی و بحران هم در میان مردم و هم از نظر اکولوژیکی قرار دارد». این بخش به‌نوعی بازتاب چالش‌های جهانی بود و با 10 ارائه همراه بود.
خورخه روسانو گامبوا (مکزیک)، تمرکز بر بحران آب با الهام از تمدن‌های باستانی، محمد پیرایی (ایران)، نقاشی‌های اکسپرسیونیستی با الهام از معماری کویری ایران، عبدالله العثمان (عربستان)، استفاده نوآورانه از نور نئون با رویکردهای فلسفی و عمر میسمار (لبنان)، موزاییک‌های انتقادی شامل اثر «احمد و اکرم در حال محافظت از هرکول». گالری مدار موازی با آثاری از محمد پیریایی در این بخش مشارکت داشت.
3. آرت دوبی مدرن
این بخش، به آثار استادان هنر مدرن از منطقه اختصاص یافته و توسط دکتر نادا شابوت و مگلی آریولا مدیریت شد. آثار این بخش، برتیکات ژئوپلی، مهاجرت و جوامع دیاسپور عرب در قرن بیستم است. از‌جمله آثار برجسته این بخش می‌توان به «ستاره شب» اثری از بهمن محصص اشاره کرد که برای اولین بار به نمایش درآمد و بازتابی از پیچیدگی‌های اجتماعی و فرهنگی هنرمند بود.
در این بخش، شاهد نمایش آثار بهمن محصص توسط گالری لیلا هلر بودیم. آثاری که با استقبال خوبی روبه‌رو شد و بازدیدکنندگان بسیاری از این آثار عکس می‌گرفتند و یکی از گران‌ترین آثار این دوره از آرت دوبی هم بود که اثری از محصص به قیمت ۲.۶۵ میلیون دلار به فروش گذاشته شده بود.
در فضای بین بخش مدرن و دیجیتال اینستالیشن مشترک فریدون آو، شقایق عربی و داریوش زندی نیز یکی از اتفاقات جذاب بود. ترکیبی از شاخه‌های درخت، سنگ‌ریزه‌ها و تصاویر چاپ‌شده که در نهایت منظره بازسازی‌شده از طبیعت را تداعی می‌کرد که با جمع‌آوری اشیای یافت‌شده شهری از امارات به دست آمده بود. این اثر نیز در ادامه رویکرد جدید آرت دوبی به محیط زیست همگن بود.
4. آرت دوبی دیجیتال
بخش دیجیتال که به هنر دیجیتال اختصاص دارد، مفاهیمی مانند هوش مصنوعی، واقعیت مجازی و واقعیت افزوده را مورد کنکاش و بررسی قرار داده بود.
بخش دیجیتال آرت دوبی به بررسی تعامل بین هنر نوین و فناوری می‌پردازد و هدف آن گسترش درک ما از فرهنگ معاصر است. نسخه ۲۰۲۵ این بخش تحت عنوان پس از والایی فناورانه، با کیوریتوری گونزالو اررو دلیکادو (Gonzad Herrero Delicado) کیوریتور مستقل و مدرس دانشگاه برگزار شد.
گونزالو اررو دلیکادو، کیوریتور این بخش، با اشاره به تم کلی این بخش می‌گوید: «این بخش تلاش می‌کند تا از طریق فناوری، هیبت و بیماری ناشی از زیست‌های مخرب بشری را به تصویر بکشد» (Bedirian, 2025).
در بخش دیجیتال، گونزالو اررو دلیکادو توضیح می‌دهد: «هنر دیجیتال اغلب از گفتمان هنر معاصر جدا افتاده است. ما می‌خواستیم این ارتباط را برقرار کنیم». یعنی صرف دیجیتالی‌بودن یک اثر نمی‌توانست تعیین‌‌کننده حضور باشد و باید با جهان امروز بتواند ارتباط برقرار کند. در این بخش، محسن حضرتی، هنرمند ایرانی، با همکاری گالری اینلوکو مستقر در دوبی حضور داشت.
یکی از نکات مهم در این دوره از آرت دوبی، حضور پررنگ هنرمندان پاکستانی بود. فائزه بات، هنرمند پاکستانی مقیم لندن معتقد است: «این فرصت فوق‌العاده‌ای برای هنرمندان پاکستانی است که معمولا در کشور خود نادیده گرفته می‌شوند».
از آثار برجسته هنرمندان پاکستانی می‌توان به آثار رضا عارف، عمران قریشی و صنم ارجمند اشاره کرد.
همین‌طور در کنار حضور پررنگ پاکستانی‌ها، حضور گالری‌ها و کیوریتورهای بلژیکی در این دوره نیز به چشم می‌آمد و حائز اهمیت بود.
در هجدهمین دوره این رویداد، بیش از ۴۰ هنرمند ایرانی با همکاری گالری‌های داخلی و بین‌المللی آثار خود را به نمایش گذاشته‌اند که از مهم‌ترین آنها که بیشترین سهم را داشتند، می‌توان به بهمن محصص، فریدون آو و پرویز تناولی اشاره کرد.
داستان‌های برجسته آرت دوبی ۲۰۲۵
آرت دوبی ۲۰۲۵، علاوه بر نمایش آثار هنری، بستری برای روایت داستان‌های تأثیرگذار هنرمندان بودند. این داستان‌ها، نه‌تنها بازتاب چالش‌های جهانی بودند، بلکه به‌طور خاص در میان هنر و جامعه محلی شکل گرفته بودند. یکی از این داستان‌ها، اثر «بیداری کربن» توسط گروه Breakfast بود که به‌طور نمادین انرژی جهانی را به تصویر کشید. این اثر، با استفاده از هوش مصنوعی و داده‌های انرژی واقعی از شهرهای مختلف جهان، تغییرات انرژی و افزایش سوخت فسیلی را بازتاب می‌داد.
به یکی از برنامه‌های جانبی و ابتکارات ویژه در این دوره می‌توان به شکل‌گیری مرکز «الموارد» برای حفظ میراث هنری عرب اشاره کرد. سلوی مقدادی، بنیان‌گذار این مرکز توضیح می‌دهد: «ما تاکنون بیش از 45 هزار سند را دیجیتالی کرده‌ایم تا دسترسی به تاریخ هنر عرب را دموکراتیزه کنیم».
یکی از بهترین نمایش‌ها و روایت‌ها با توجه به مخاطبان بسیارش، مربوط می‌شود به گالری ATHR که نمایش جذاب و حیرت‌انگیزی از خود و گردآوری آثار هنرمندانش ارائه داده بود.
یکی دیگر از برنامه‌های جانبی جذاب، نمایش ماشین هنری اندی وارهول بود. نمایش
BMW Art Car اثر اندی وارهول (۱۹۷۹) که برای اولین بار در منطقه به نمایش درآمد، از جذابیت‌های ویژه این دوره بود.
بندتا گیونه، مدیر اجرائی آرت دوبی اعلام کرد: «امسال شاهد حضور ۳۰ گالری جدید بودیم که نشان‌دهنده رشد چشمگیر بازار هنر دوبی است».
نیام کافلان از گالری ریچارد سالتون می‌گوید: «دوبی به یکی از جذاب‌ترین بازارهای هنری جهان تبدیل شده است. قیمت آثار از پنج هزار دلار تا ۲.۶۵ میلیون دلار متغیر بود».
انجمن جهانی هنر (The Global Art Forum)
این انجمن بزرگ‌ترین کنفرانس هنری در منطقه آسیا و خاورمیانه است که هر‌ساله در آرت دوبی برگزار می‌شود. این کنفرانس از بخش‌های مختلفی از‌جمله گپ‌و‌گفت‌های هنری و اجراهایی از هنرمندان، ایده‌پردازان، کیوریتورها و نویسندگان منطقه‌ای و جهانی تشکیل می‌شود. گفت‌وگو‌هایی که در انجمن جهانی هنر، اجلاس هنر دیجیتال، گفتوگو با هنرمندان و کلکسیونرها و شریک‌های تجاری حاضر در این رویداد شکل می‌گیرد، به‌نوعی رویکردهای سال گذشته را مورد بررسی و سال آتی را ترسیم می‌کند. در این دوره، در بخش هنرمندان پویا آریان‌پور در پنلی به مدیریت ویلیام مولالی، دعوت داشت و به گفتوگو پرداخت. آرت دوبی ۲۰۲۵ با تغییرات ساختاری و محتوایی خود نشان داد که به بلوغ کامل رسیده است. تمرکز بر هنر میان‌رشته‌ای، گرایش جدی به مینی‌مالیسم و طبیعت و استقبال از فناوری‌های دیجیتال در مدار معاصریت، نشان‌دهنده تحولی اساسی در اکوسیستم هنری منطقه است. همان‌طور که شریا عجمانی در گزارش خود در عرب‌نیوز اشاره کرد، این نمایشگاه نه‌تنها جایگاه دوبی را به‌عنوان قطب هنری جهان تثبیت کرد، بلکه پنجره‌ای جدید به روی هنرمندان منطقه گشود. حضور پررنگ هنرمندان ایرانی و پاکستانی از یک سو و آمریکایی و اروپایی از سوی دیگر، نشان داد که آرت دوبی به پلی بین شرق و غرب تبدیل شده است؛ درست در نقطه‌ای که جای خالی آن احساس می‌شد و هدف‌گذاری متناسب با جغرافیا و مفاهیم دو سمت جهان انجام پذیرفت.
آرت دوبی تحت سرپرستی شیخ محمد بن‌رشید آل‌مکتوم (Sheikh Mohammad bin Rashid Al Maktoum)، معاون رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر امارات و حاکم دوبی برگزار می‌شود.