شفقنا رسانه- فناوری به عنوان یکی از عوامل کلیدی در تحول نظام‌های آموزشی، می تواند تأثیر عمیقی بر فرآیند یادگیری دانش‌آموزان داشته باشد. از این رو با ورود ابزارهای دیجیتال و منابع آنلاین، روش‌های تدریس و یادگیری دچار تغییرات اساسی شده‌اند. یک پژوهشگر سیاستگذاری اینترنت برای کودکان و نوجوانان می گوید: ادغام تکنولوژی در نظام آموزشی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. قوانین سلبی اینترنت و نگرش‌های بدبینانه‌ای که نسبت به هر نوآوری در کشور وجود دارد، ممکن است به تأخیر در پذیرش روش‌های نوین آموزشی منجر شود. به‌ویژه، معلمان با سن بالاتر ممکن است در برابر یادگیری روش‌های تدریس جدید مقاومت نشان دهند. با این حال، نوآوری و تکنولوژی بارها ثابت کرده‌اند که چاره‌ای جز پذیرش آن‌ها وجود ندارد. تأخیر در پذیرش این تکنولوژی‌ها تنها محرومیت و کاهش سرعت پیشرفت را برای افراد به همراه خواهد داشت.
گفتگوی شفقنا با مرضیه ادهم، دکترای علوم ارتباطات و پژوهشگر سیاستگذاری اینترنت برای کودکان و نوجوانان را در ادامه بخوانید…
به عقیده شما تکنولوژی و فناوری های نوظهور چگونه می‌تواند به بهبود فرآیند یادگیری دانش آموزان کمک کند؟
ما در دورانی زندگی می‌کنیم که سرعت رشد تکنولوژی و فناوری‌های نوظهور به شدت افزایش یافته است. شرایط کنونی به هیچ وجه قابل مقایسه با یک سال پیش نیست، به ویژه به دلیل گسترش و ترویج هوش مصنوعی، و همچنین نمی‌توان آن را با دوران قبل از کرونا مقایسه کرد، چرا که تحولات قابل توجهی در پلتفرم‌های آموزشی آنلاین رخ داده است.
بدیهی است که در این دوره نمی‌توانیم با بی‌تفاوتی به تکنولوژی و فناوری‌ها نگاه کنیم و نباید تصور کنیم که برای پیوستن به این تکنولوژی‌ها فرصت کافی داریم. زیرا سرعت تغییرات در تکنولوژی‌ها و پلتفرم‌ها آنقدر بالاست که اگر نتوانیم یاد بگیریم چگونه با آن‌ها تعامل کنیم، عقب خواهیم ماند و زبان و فرهنگ آن دوره را از دست خواهیم داد.
با این اوصاف فکر می کنید چه نوع تکنولوژی و فناوری‌هایی بیشترین تأثیر را بر یادگیری دانش‌آموزان دارند؟
دوران کرونا دانش آموزان و دانشجویان را مجبور کرد تا به سمت آموزش آنلاین بروند چرا که این پلتفرم ها در یک بستر مناسب خیلی سرعت رشد و بهینه شدن بالایی دارند. یکی از ویژگی های خوب این تکنولوژی ها در زمینه آموزش این است که بعد زمان و مکان را منعطف تر می کند و فرد در دور افتاده ترین جای ایران هم که باشد می تواند به آموزش های بهترین دانشگاه های پایتخت دسترسی داشته باشد. لذا بعد زمان و مکان به مدد تکنولوژی در آموزش دچار انعطاف و بهبود شد. ویژگی دیگر این تکنولوژی ها بحث بهره مندی از تنوع آموزشی است. اگر قبلا روش تدریس یک معلم را نمی پسندیدیم مجبور به استفاده از کلاس خصوصی می شدیم ولی الان به دانشگاه بزرگی به اسم یوتیوب متصل هستیم. لذا تکنولوژی هم به تنوع آموزشی کمک کرد و هم به بعد زمان و مکان این آموزش. علاوه بر آن به معلمان و دانش آموزان کمک کرد تا با استفاده از این تکنولوژی ها مطالب را به بهترین نحو ممکن ارائه دهند. در حال حاضر معلمان با دیدن نمونه های پیشرفته تدریس در داخل فضای آنلاین بهترین تدریس را برای دانش آموزان خود ارائه می دهند. گاهی کلاس های روزانه خود را به صورت ترکیبی ارائه می دهند. لذا در کمترین حالت بودن یک ویدئو پروژکتور یا لپ تاپ در یک کلاس نوعی از فناوری و تکنولوژی است که استفاده از آن به خلاقیت و سطح مهارت معلم برمی گردد.
آیا استفاده از تکنولوژی و فناوری های نوظهور می‌تواند باعث کاهش تمرکز دانش‌آموزان شود؟
تکنولوژی هایی بیشترین تاثیر را بر روی دانش آموزان دارند که مسیر آموزش را برایشان راحت تر می کند. خیلی از این کلاس های آنلاین قبلا در حد اسکای روم یا ویدئو بود ولی الان پیشرفت کرده اند و می توان در همین فضای آنلاین پاورپوینت ارائه داد، یا شبیه کلاس فیزیکی تخت وایت برد داشت، حضور غیاب را به سریعترین حالت ممکن انجام داد، امکان دیدن تصویر دانش آموز فراهم شد و … . همه این موارد به این دلیل است که به پتانسیل های تکنولوژی های آموزشی پی بردند. علاوه بر آن ما مدارس هوشمندی داریم که دارای لپ تاپ های لمسی یا تکنولوژی های متصل به شبکه های داخل مدرسه هستند و دانش آموز می تواند در لحظه جستجو کند و یا نسخه سه بعدی از چیزی که یاد می‌گیرد را ببیند.
چگونه می‌توان از تکنولوژی و فناوری های نوظهور برای ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان استفاده کرد؟
مطالعات نشان داده که استفاده از تکنولوژی در قالب نمایش، پاورپوینت، گیمیفیکیشن (Gamification) به آموزش کمک کرده است. اتفاقاً ما بازی‌های کامپیوتری برای کودکان بیش فعال داریم تا بتوانند تمرکز بیشتری داشته باشند و تمرین کنند. با این حال خود تکنولوژی و بودن در شبکه های اجتماعی به صورت زیاد و دیدن ویدیو های کوتاه مدت مثل ویدئوهای موجود در اکسپلور اینستاگرام در تمرکز افراد تاثیر می گذارد ولی باید یادمان باشد که این قضیه ربطی به تکنولوژی داخل آموزش ندارد چون تکنولوژی داخل آموزش به نحوی طراحی می شود که به سمت آموزش بهتر و تجسم بهتر مطالب برود.
در کل اگر شبکه های اجتماعی و تکنولوژی های خارج از هدف آموزشی به صورت درست و با رژیم خاصی استفاده نشوند، امکان دارد که باعث مشکلات خواب، عدم تمرکز و اعتیاد به اسکرول کردن یک شبکه اجتماعی شود یا حتی در ادامه شاهد اتفاقاتی چون سایبر بولینگ، فیشینگ و… شویم. آن دسته از تکنولوژی هایی که با نظارت نهادهای مرتبط با آموزش سفارش داده می شود و ساخته می شود یا با نظارت معلمین استفاده می شود به نوعی طراحی می شوند که بحث تمرکز در یادگیری در اولویت قرار گیرد.
با این اوصاف چه چالش‌هایی در پیاده‌سازی تکنولوژی و فناوری های نوظهور در کلاس‌های درس در کشورمان وجود دارد؟
مسلماً این مسیر در ایران با چالش‌هایی همراه است مثلاً اینترنتی که پایدار نیست، اختلال دارد، پارازیت دارد، اپلیکیشن هایی که به روز نمی شوند، یا استفاده از فیلترشکن‌ها که باعث می‌شود مطالب نامناسب در دسترس دانش آموزان قرار گیرد و… سبب ایجاد فاصله می کند و موجب می شود تا گاهی معلمان نرم افزارها را بستر مناسبی برای آموزش ندانند. با این حال آموزش آفلاین باید در کنار آموزش آنلاین باشد و یا تکنولوژی یکی از ابزار مورد استفاده شود. به عبارتی نمی توان در امر آموزش، کامل متکی به تکنولوژی بود. حداقل در ایران زیرساخت‌ها هنوز در این حد قوی نیست و درصد خیلی کمی از تکنولوژی استفاده می شود. این درحالیست که در بعضی از کشورها داشتن یک تبلت آموزشی یا میز هوشمند جزئی از برنامه مدارس است ولی در ایران هنوز با مدارسی دست و پنجه نرم می کنیم که نمی توانند یک پاورپوینت هم پخش کنند.
یکی از دلایل به این برمی گردد که معلمان برای روش های جدید تربیت نشده اند حتی در دوران کرونا هم به شیوه مدارس آفلاین و گفتگو محور می خواستند در شبکه های اجتماعی تدریس کنند درحالی که مناسبات و روش ها در مدارسی که از تکنولوژی آموزشی بهره می برند فرق دارد و معلم باید روش تدریس متناسب با تکنولوژی و فناوری را طراحی کند. اینکه معلم بخشی از درس را از طریق یک انیمیشن، بازی کامپیوتری و… به دانش آموز یاد دهد اول باید در روش تدریسش آن را طراحی کند و به اجرا بگذارد و بررسی کند که چه تاثیری بر دانش آموز دارد.
گاهی می بینیم که بود و نبود یک تکنولوژی در کلاس هیچ تاثیری در تدریس معلم ندارد به عبارتی روش تدریسش به آن تکنولوژی وابسته نبوده و بیشتر حالت زینت المجالس داشته است. لذا هر وقت که این وابستگی به صورت علمی و درست اتفاق بیفتد می تواند در آموزش کشور تاثیر خیلی بیشتری داشته باشد.
می توانید به چند تجربه موفق مدرسان در استفاده از تکنولوژی و فناوری های نوظهور برای آموزش اشاره کنید؟
از تجربه‌های موفق می توان به مدارس مناطق محروم مثل سیستان و بلوچستان یا مناطق عشایری اشاره کرد که معلم‌ها با داشتن یک سری تکنولوژی‌ها توانستند یک سری آزمایشگاه‌ها و آموزش‌ها را به تصویر بکشند که اینجا بعد کمبود امکانات به کمک تکنولوژی ها سبک شده بود.
در هند هم نمونه آموزش مجازی به کمک اپلیکیشن خیلی موفق عمل کرد. علاوه بر آن اپلیکیشن شاد هم برای اینکه افراد از تحصیل محروم نشوند بسیار کمک کننده بود. هرچند که زیرساخت این اپلیکیشن برای کسایی که به اینترنت و گوشی تلفن همراه دسترسی نداشتند ضربه زننده بود. با این حال به طور کلی مانع از ترک تحصیل شاید میلیون ها دانش آموز در دوران کرونا شد.
اینکه خیلی از مدارس تمایل دارند تا محتوای آموزشی شان ترکیبی از تکنولوژی و مدل آفلاین باشد، خودش نشان می دهد که گام های اولیه پذیرش تکنولوژی درحال برداشته شدن است. با این حال به غیر از شاد ما شاهد طرح ملی بزرگی در رابطه با تکنولوژی های آموزشی نیستیم و شاد هم به نوعی اجبار کرونا باعث شده بود ولی میل مدارس سطح بالا به استفاده از تکنولوژی می تواند شروع موج استفاده از تکنولوژی های آموزشی باشد.
آینده‌ی ادغام تکنولوژی و فناوری های نوظهور و آموزش در کلاس های درس در کشورمان را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
ادغام تکنولوژی در نظام آموزشی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. قوانین سلبی اینترنت و نگرش‌های بدبینانه‌ای که نسبت به هر نوآوری در کشور وجود دارد، ممکن است به تأخیر در پذیرش روش‌های نوین آموزشی منجر شود. به‌ویژه، معلمان با سن بالاتر ممکن است در برابر یادگیری روش‌های تدریس جدید مقاومت نشان دهند. با این حال، نوآوری و تکنولوژی بارها ثابت کرده‌اند که چاره‌ای جز پذیرش آن‌ها وجود ندارد. تأخیر در پذیرش این تکنولوژی‌ها تنها محرومیت و کاهش سرعت پیشرفت را برای افراد به همراه خواهد داشت.
چشم‌انداز آینده، چه در زمینه پلتفرم‌های داخلی و چه خارجی، نشان می‌دهد که پذیرش این تکنولوژی‌ها یک ضرورت است. این تکنولوژی‌ها می‌توانند به کاهش هزینه‌های آموزشی کمک کنند و به بهبود کیفیت یادگیری و آموزش منجر شوند. به عنوان مثال به جای طراحی یک آزمایشگاه بزرگتر می توان با یک فضای مجازی سه بعدی آزمایش های فیزیک و شیمی را انجام داد و یا حل مسائل ریاضی را خیلی فضایی و هندسی نشان داد یعنی در بلندمدت، صرفه‌جویی‌های حاصل از بهبود در زمان، مکان و هزینه، به ویژه در مناطقی که آموزش دشوار و عدالت آموزشی وجود ندارد، تشویق می‌کند تا از تکنولوژی‌های نوین بهره‌برداری شود. این موضوع مشابه اتفاقاتی است که در هند و آفریقا رخ داده است. آینده نشان می‌دهد که ما به سمت این تغییرات حرکت خواهیم کرد. با این حال، وجود قوانین سلبی و نگاه دوگانه به این موضوع، که از یک سو فیلترینگ وجود دارد و از سوی دیگر تمایل به استفاده از تکنولوژی‌ها، نیازمند بازبینی و تجدیدنظر است.