امر به معروف و نهی از منکر علاوه بر وظیفه دینی، تکلیفی اخلاقی و انسانی است؛ تکلیفی برای پاسداشت حقوق شهروندی و احترام به حقوق همنوعان.
به همین دلیل ستاد امر به معروف و نهی از منکر کشور با تأکید بر چنین موضوعی پس از گذشت بیش از سه دهه از تأسیس همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. اما آیا توانسته به اهدافی که برای آن ترسیم شده دست یابد؟
محمدرضا میرشمسی، معاون امور اجتماعی ستاد امر به معروف و نهی از منکر در گفت‌وگو با ما از چالش‌های پیش روی این ستاد در راه رسیدن به اهدافش گفته است.
لطفاً در ابتدا با اشاره به مهم‌ترین مأموریت‌های ستاد امر به معروف و نهی از منکر کشور برایمان بگویید آیا با راه‌اندازی «سامانه سوء» و «داشبورد مدیریت نظارت» رویکرد این ستاد در سالی که گذشت در راستای مطالبات مردمی افزایش یافته یا تغییری نداشته است؟
درواقع رویکرد ستاد تغییر نکرده بلکه تقویت شده است. مستحضرید که از چند سال پیش سازمان اجتماعی وزارت کشور، مأموریت موضوع حجاب را به عهده گرفت و فرصتی شد که ستاد به موضوع منکر به معنای عامش بپردازد؛ یعنی ما منکر را در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، در چند کلمه و مبحث دیدیم. نخست، بحث قانون و رعایت نکردن آن؛ دوم، بحث ترک فعل و سرانجام، بحث فساد.
بنابراین با این رویکرد جلو آمدیم و نتایج بسیار خوبی هم در حوزه مطالبه‌گری گرفتیم و همین موارد، یعنی اجرای قانون، مبارزه با مفاسد و مقابله با ترک فعل را شعار 1404خود قرار داده‌ایم. در سال گذشته هم همین رویکرد را دنبال کردیم؛ گرچه متأسفانه به هر دلیلی وقتی در رسانه‌ها و اذهان عمومی و حتی میان خواص تا اسم ستاد امر به معروف و نهی از منکر می‌آید فقط موضوع حجاب مطرح می‌شود. البته حجاب هم جزئی از قانون بوده و رعایت نکردن آن جزئی از ترک فعل و جزئی از فساد است که آن هم دنبال می‌شود. اما رویکرد ستاد در موضوع حجاب، ترویجی بوده است نه رویکرد سلبی یا برخوردی، زیرا ما این وظیفه را نداریم که با بی‌حجابی برخورد کنیم.در خصوص بخش نخست پرسشتان باید عرض کنم وقتی از ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر صحبت می‌کنیم یعنی نهادی که از جاهای مختلف در آن عضویت دارند. درواقع وزرای کشور، اطلاعات، آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامی، علوم، صمت، دو نفر از نمایندگان مجلس به پیشنهاد کمیسیون فرهنگی و انتخاب مجلس به‌عنوان ناظر، نماینده تام‌الاختیار رئیس قوه قضائیه، رئیس سازمان صداوسیما، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، فرمانده نیروی انتظامی، رئیس سازمان بسیج، دبیر ستاد ائمه جمعه، دو نفر مجتهد به انتخاب شورای‌عالی حوزه علمیه، یک نفر مجتهده -بانوی مجتهد- به انتخاب شورای عالی حوزه‌های علمیه خواهران و دبیر ستاد که به انتخاب رئیس ستاد معرفی می‌شود اعضای اصلی ستاد را تشکیل می‌دهند و این‌ها هستند که تصمیم می‌گیرند و تأیید می‌کنند.
در زمینه عمده وظایف این ستاد هم باید گفت براساس قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر مصوب سال1394 این ستاد 12وظیفه به عهده دارد که شامل تعیین سیاست‌ها و خط مشی‌های اساسی در زمینه ترویج و اجرای امر به معروف و نهی از منکر و پیشنهاد آن به مبادی مربوط، تبادل اطلاعات و نظرات برای شکل‌گیری سیاست‌های مربوط به امر به معروف و نهی از منکر، آسیب‌شناسی و ریشه‌یابی علل ترک معروف و ارتکاب منکر، تعیین الگوهای رفتاری، زمینه‌سازی برای مشارکت همه‌جانبه آحاد مردم و دستگاه‌های اداری و رسانه‌های عمومی در امور مربوط به فریضه امر به معروف و نهی از منکر، رصد اقدامات انجام شده در اجرای این قانون و انعکاس آن به مراجع مربوط، تدوین راهبردهای آموزشی برای سطوح مختلف جامعه، آموزش و پژوهش و تحقیق در زمینه امر به معروف و نهی از منکر و ترویج و گسترش فرهنگ آن، شناسایی ظرفیت‌ها و کمک به تشکیل جمعیت‌ها و تشکل‌های مردمی فعال، حمایت همه‌جانبه از اقدامات قانونی آمران به معروف و ناهیان از منکر، پیگیری مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی در زمینه تکالیف ستاد درخصوص راهکارهای اجرایی فرهنگ عفاف و حجاب و همچنین ارائه گزارش سالانه به رهبر معظم انقلاب و قوای سه‌گانه و مردم است که خوشبختانه تعیین سیاست‌ها و خط مشی‌های اصلی انجام شده است. از سوی دیگر وارد تدوین راهبردهای آموزشی شده‌ایم و تاکنون چند ده هزار نفر از مردم را آموزش داده‌ایم. همچنین با توجه به اینکه در سال‌های گذشته با آمر به معروف و ناهی از منکر برخورد می‌شد؛ یعنی عده‌ای درگیر می‌شدند و ضرب و شتم می‌کردند، ما مجبور شدیم به‌طور همه‌جانبه از اقدامات قانونی آمران به معروف و ناهیان از منکر حمایت کنیم که جا دارد از قوه قضائیه به دلیل ورود به‌موقع به موضوع پرونده‌ها و کمک‌هایی که در این خصوص می‌کند، تشکر کنم. در نهایت نیز ارائه گزارش به رهبر معظم انقلاب و قوای سه‌گانه و مردم را داریم، به‌طوری که گزارش‌هایمان را روی سایت ستاد منتشر می‌کنیم و همه می‌توانند آن را ببینند.ناگفته نماند که سامانه‌ای را نیز در دستگاه‌ها راه‌اندازی کردیم تا با اتصال به آن بتوانند هر تخلف، ایراد و ترک فعلی را که مشاهده کردند، مطرح کنند تا پیگیری شود و به نتیجه برسد.بنابراین همان‌طور که عرض کردم رویکرد ما خیلی تغییر نکرده، یعنی تقریباً همان رویکرد است فقط در حوزه عفاف و حجاب باتوجه به اینکه مسئول داشت و در زمان شهید رئیسی این موضوع به سازمان اجتماعی کشور واگذار شده بود، فرصت بسیار مغتنمی شد تا ما به موضوعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بپردازیم و الحمدلله فکر می‌کنم آثار بسیار خوبی در جامعه خواهد داشت.
قرار بود شعار امر به معروف مسئولان از سوی این ستاد دنبال شود اما گویا پس از خروج آقای جلیل محبی، دبیر سابق ستاد امر به معروف و نهی از منکر از این ستاد، این موضوع تا حدی فراموش شده است؛ چرا؟
این‌طور نیست؛ این مورد با قوت بیشتر اما بدون سروصدا دارد دنبال می‌شود. ما نامه‌های گوناگونی به وزارتخانه‌ها و دستگاه‌ها نوشتیم و مسائلشان را به آن‌ها نشان دادیم و داریم اصلاح می‌کنیم. رویکرد ما این است که چون مسئول نظام جمهوری اسلامی متعلق به نظام است و اگر خدایی ناکرده مرتکب تخلفی شود توسط رسانه‌های خارجی برجسته می‌شود، بنابراین با حفظ احترام به مسئول و دستگاه، با کمترین هزینه و بدون سروصدا موضوعات را دنبال و حل می‌کنیم و اگر جایی نتوانستیم و یا مسئول بی‌توجهی کند و یا به نوعی حاضر نشود بپذیرد، در این صورت دربرابر عملکردش موضع آشکاری می‌گیریم. به عبارت دیگر تمام تلاشمان را کرده و می‌کنیم که جنجال ایجاد نشود، چرا که بالاخره خودِ افشای تخلف به‌خصوص اگر موجب آسیب و خدشه به یک انسان مؤمن شود، منکر است و ما باید جلو منکر را هم بگیریم. در این راستا برای اینکه بدون سروصدا این موضوعات را دنبال کنیم سامانه سوء را به عنوان یکی از راهکارها راه‌اندازی کردیم تا کار رصد و پیگیری را انجام دهیم که تاکنون نتایج ارزنده‌ای داشته‌ایم. مثلاً یک پتروشیمی بود که داشت از دست می‌رفت که ما آن را برگرداندیم، یا کارخانه‌ای به‌علت فساد به ورشکستگی رسیده بود که وارد شدیم و مشکلش را حل کردیم.
به هرحال موضوع امر به معروف و نهی از منکر مسئولان و یا به نوعی گشت ارشاد مسئولان خیلی محکم توسط ستاد امر به معروف و نهی از منکر دنبال می‌شود و با توجه به تجربه‌ای که در دو سال اخیر کسب کرده‌ایم در سال 1404 آن را خیلی گسترده‌تر پیگیری می‌کنیم.
بعضی کارشناسان ادعا می‌کنند با وجود تأکیدات رهبر معظم انقلاب بر اجرایی نبودن ستاد اما باز هم این ستاد وارد کار اجرایی شده است؛ شما چنین ادعایی را قبول می‌کنید یا خیر؟
ببینید؛ دو نگاه بر ستاد امر به معروف و نهی از منکر حاکم بوده است، نخست اینکه وظیفه ستاد، احیای امر به معروف و نهی از منکر است. نگاه دیگر که در گذشته وجود داشته ورود ستاد به موضوعات اجرایی و مصداقی است.ما چون نگاهمان به رهبر معظم انقلاب است و نظر حضرت آقا این است که ستاد، احیای امر به معروف و نهی از منکر را دنبال کند، بنابراین تمام تلاش حال حاضر ستاد این است که در همین قالب عمل کنیم. البته قانون آمران به معروف و ناهیان از منکر یک جاهایی ما را وارد حوزه اجرا کرده و از ما کار خواسته است و آن را هم داریم انجام می‌دهیم.
یکی از وظایف مهم ستاد متبوعتان، ترغیب آحاد جامعه به فرایض دینی است، با وجود این به اذعان مقام‌های مسئول و آنچه می‌بینیم، پس از گذشت نزدیک به سه دهه از تشکیل این ستاد و فعالیت سازمان‌ها و تشکل‌های مختلف، نتیجه کار آنچنان موفقیت‌آمیز نبوده است، در چنین شرایطی آیا می‌توان گفت بخشی از مشکل به ضعف عملکرد این ستاد و مجموعه‌هایی که در این زمينه فعال هستند برمی‌گردد؟
من نمی‌خواهم ضعف‌های ستاد امر به معروف و نهی از منکر را بپوشانم و کتمان کنم؛ اما موضوع را باید نسبت به آنچه در سطح جامعه اتفاق می‌افتد، بسنجیم، آن وقت می‌شود مشخص کرد جایگاه ستاد امر به معروف و نهی از منکر در ترغیب، ترویج و یا حتی بازدارندگی نسبت به یک‌سری از مفاسد کجاست .
نخست اینکه ده‌ها سازمان و دستگاه اجرایی و نظارتی در کنار ما هستند که دارند برای همین کارها بودجه می‌گیرند. درواقع کمترین بودجه ترغیب و ترویج به ما داده می‌شود در حالی‌که بزرگ‌ترین مأموریت از ما خواسته شده است .
دوم اینکه شرایط کشور به‌گونه‌ای نیست که بگوییم همه‌چیز در اختیار ستاد بوده و ستاد به وظایفش عمل نکرده است. بالاخره باید بپذیریم صدها کانال تلویزیونی و هزاران پلتفرم اجتماعی دست به دست هم دادند و دارند در مقابل تفکرات انقلاب اسلامی فعالیت می‌کنند.
علاوه بر این، بحث عملکرد بد مسئولان و ترک فعل‌هایی که از سوی آن‌ها صورت گرفته، مطرح است. مثلاً یک روز مسئولی می‌گوید اصلاً دولت در حوزه ماه رمضان و روزه مردم ورود پیدا نکند، در حالی که این یک موضوع حاکمیتی است و از صدر اسلام چنین بوده است، یا مسئول دیگری می‌گوید اصلاً در حوزه حجاب ورود پیدا نکنید یا در دستگاه‌هایی تعمداً یا سهواً ترک فعل‌هایی می‌کنند و یا فسادهایی در مجموعه آن‌ها شکل می‌گیرد و حمایت می‌کنند یا حاضر نیستند در مقابل آن بایستند و یا اجرای قانون را تعطیل می‌کنند، همه این موارد شرایط جامعه را به‌گونه‌ای کرده و یا به‌گونه‌ای جلو برده که ما امروز شاهد یک‌سری ناهنجاری‌ها هستیم که از لحاظ ارزش‌های دینی و آموزه‌های دینی ما پسندیده نیست و با آن در تعارض است.
بنابراین با توجه به همه فعالیت‌های ضدآموزه‌های دینی که از بیرون و داخل صورت می‌گیرد و فعالیت ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر که دستش بسته است و با کمترین بودجه و نیروی انسانی فعالیت می‌کند، باید گفت عملکرد موفقیت‌آمیز بوده است؛ اگرچه حتماً ایرادهایی هم دارد .
در اینکه در عدم توفیق نسبی ترویج احکام اسلامی در جامعه بخش‌های دیگر و همچنین هجمه‌های بیرونی یا مخالفان نظام جمهوری اسلامی نقش داشته‌اند، هیچ شکی نیست اما همان‌طور که شما هم اشاره کردید ستاد هم در این مسیر ایرادها و ضعف‌هایی داشته است، این ضعف‌ها و ایرادها کدام‌اند و ریشه در چه عواملی دارند؟
یکی از ایرادهایی که کلاً در حوزه پیشرفت وجود دارد نبود ثبات است. نداشتن ثبات ستاد، جلو برنامه‌ریزی‌ها و اجرای آن‌ها را می‌گیرد.
درواقع در سطح ریاست ستاد، ثبات وجود داشته اما در سطح دبیری و بدنه این ستاد ثبات وجود نداشته است.مسئله دوم این است اعضای ستاد گاهی نقش خود را به‌خوبی و به نحو احسن ایفا نمی‌کنند که این موضوع می‌تواند به‌عنوان ایراد در کنار ایرادهای دیگر قرار بگیرد . از سوی دیگر باید راهبردهای درستی با مبنای علمی نوشته می‌شد که گاهی چنین نبوده و حتی سلیقه حاکم شده است. بدون تعارف عرض کنم این‌ها ایرادهایی است که ستاد داشته و هنوز هم دارد و باید در مورد آن فکری کرد.
البته همه تلاش ما این است که از این ایرادها فرار کنیم و وارد فرایند آزمون و خطا نشویم و بیاییم به‌طور واقعی صحنه را نگاه کرده و با استفاده از ابزارهای علمی روز دنیا ازجمله هوش مصنوعی نیازهای کشور در این حوزه را برطرف کنیم؛ گرچه باز هم معتقدم حتی اگر ده‌ها برنامه خوب هم بنویسید اما اگر دست‌هایی حاضر به اجرای آن نباشد باز مشکلات را خواهیم داشت و سر از خانه اول درمی‌آوریم.
مسئولیت و فعالیت‌های ستاد مختص یک موضوع خاص نیست و گستره زیادی دارد؛ از آسیب‌های اجتماعی همچون طلاق و تکدی‌گری گرفته تا حوزه‌های مختلف دیگر مثل محیط زیست و پیگیری‌ها و دغدغه‌ها، اعتراض‌های مردمی به برخورد نامناسب مسئولان و... آیا این گستردگی وظایف و فعالیت‌ها خود مانعی برای عملکرد بهتر این ستاد نیست؟
اگر دقیقاً آنچه اشاره کردید دنبال شود، پاسخ مثبت است و این موضوع خودش عاملی بازدارنده و فرسایشی خواهد شد. ولی ما درمجموع حدود 70دستگاه داریم که به‌گونه‌ای نظارت انجام می‌دهند. یعنی یا خود صرفاً نظارتی بوده و یا اینکه هم اجرایی و هم نظارتی هستند. تلاش ستاد بر این است که این دستگاه‌ها را بیاوریم و ترک فعل‌هایشان را به آن‌ها نشان دهیم و بگوییم در اینجا وارد نشدید و باید وارد شوید.
درواقع یکی از کارهایمان این است دستگاه‌ها را به این نقطه برسانیم که براساس شرح وظایفشان عمل کنند و اگر خدایی ناکرده جایی ببینیم دستگاه به وظایفش عمل نمی‌کند ما به موضوع ورود پیدا می‌کنیم. اینکه پیش‌تر عرض کردم در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ورود پیدا کردیم به این معناست که توجه دستگاه‌های مسئول را به مأموریتشان سوق می‌دهیم.برای مثال موضوع طلاق و آسیب‌های اجتماعی تقریباً به‌عهده سازمان اجتماعی وزارت کشور سپرده شده و ما از سازمان اجتماعی وزارت کشور و وزارت کشور می‌خواهیم این موضوعات را دنبال کند. یک جاهایی هم به آن‌ها کمک می‌کنیم.
خب، فراوانی نهادها و سازمانی‌هایی که گاهی نقش مشابه ایفا می‌کنند آیا منجر به ناهماهنگی و سرانجام، اجرا نشدن وظایف و تحقق اهداف برنامه‌ها نخواهد شد؟
بله. یعنی نگاه شخصی بنده است، درواقع یکی از علت‌هایی که کار ما به‌خوبی جلو نمی‌رود یا دیده نمی‌شود وجود دستگاه‌های متنوع نظارتی در یک موضوع واحد است.
یعنی منظورتان وجود دستگاه‌های موازی است؟
دستگاه‌های موازی و یا مسئله واحد. یک دستگاه برای یک مسئله خاصی نیست؛ بلکه چند دستگاه یک مسئله را دارند نظارت یا دنبال می‌کنند. خب اتفاقی که در اینجا می‌افتد این است که ما با مفهومی به نام تباکُل مواجه می‌شویم. یعنی یک وظیفه‌ای را همه بر دوش دیگری می‌گذارند. مثلاً در مسئله حجاب، ستاد امر به معروف می‌گوید وزارت ورزش و جوانان مسئولیت دارد و این وزارتخانه هم به قول معروف توپ را به زمین سازمان اجتماعی وزارت کشور می‌اندازد و... یعنی عدم موفقیت خود را در اجرا و تحقق اهداف برنامه همین‌طور روی دوش یکدیگر می‌اندازیم. درواقع پول‌هایی که برای اجرای یک برنامه پیش‌بینی می‌شود را مصرف می‌کنیم اما کار جلو نمی‌رود.
همان‌طور که در ابتدا اشاره کردید آسیب‌شناسی و ریشه‌یابی علل ترک معروف و ارتکاب منکر، دومین مأموریت بزرگ ستاد است؛ از آنجا که دو سه دهه از فعالیت این ستاد می‌گذرد قاعدتاً باید تا به حال یک آسیب‌شناسی و ریشه‌یابی از علل افزایش ترک معروف‌ها و ارتکاب منکر صورت گرفته باشد؛ ارزیابی شما در این زمینه چیست؟ می‌خواهیم بدانیم چرا بخشی از جامعه ترک معروف می‌کنند و بیشتر دنبال ارتکاب منکرها هستند؟
آسیب‌ها و ریشه‌های آن‌ها مشخص شده است، ضمن اینکه همه ما آسیب‌ها را می‌شناسیم اما برای برخورد با آن‌ها در کنار هم قرار نگرفتیم چون تباکُل شکل گرفته است .مثلاً برای بحث افزایش حضور مردم در مساجد، 13-12 دستگاه و نهاد ورود پیدا کردند اما آیا این‌ها که بررسی کردند و آسیب‌ها را درآوردند و قرار شد با هم کار کنند تا هدف یاد شده محقق شود موفق بودند؟ پاسخ منفی است، چون یک تباکل صورت گرفته و هرکسی می‌گوید دیگری دارد انجام می‌دهد یا من باید انجام دهم.
فرماندهی واحد برای عملیات و پیگیری و نظارت بر این عملیات و ارزیابی وجود ندارد. اگر بپرسید آسیب چیست، می‌گوییم آسیب این است نهادی که بتواند تمام‌کننده باشد و این مجموعه را با اختیار تام رهبری کند، وجود ندارد.
به همین خاطر اگر یک وزارتخانه وظیفه‌اش را انجام داد که چه بهتر، اما اگر نداد در نهایت در بودجه‌اش تأثیر می‌گذارند؛ اما وزیر مربوط را توبیخ نمی‌کنند. در چند سال اخیر برای نخستین بار بود که دیدیم برای دو وزیر کشاورزی و صمت بابت ترک فعل، حکم صادر شده است که این موضوع جای امیدواری دارد.
مگر قرار نبود ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر چنین نقشی را در حوزه مورد نظر به عهده بگیرد؟
نه. این ستاد تمام‌کننده نیست.
ستاد برای اجرای وظایف و مأموریت‌هایش در حال حاضر با چه چالش‌های عمده‌ای مواجه است؟
همراهی نکردن دستگاه‌ها به‌طور واقعی، نداشتن عِدّه و عُده. مثلاً ستاد ما فقط 70 نفر نیرو دارد .
و حرف آخرتان؟
قانون، مسئولیت ستادهای امر به معروف و نهی از منکر را غیرمتمرکز دیده است؛ تمرکز حاکم نیست. این غیرمتمرکز بودن را هم به آسیب‌ها اضافه کنید.
خبرنگار: محمود مصدق