شب قدر، شب احیا و توبه و استغفار است و بهترین فرصت الهی برای مؤمنان تا زنگارها را از دل بزدایند و تقرب به خداوند بجویند. خبرنگار ایکنا به مناسبت این لیالی و روزهای پر ارج و قرب با حجت‌الاسلام والمسلمین قاسم ترخان؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این‌باره گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید:

 

ایکنا ـ سابقه احیای شب قدر براساس قرآن کریم چگونه است و برگزاری احیا در سه شب ماه مبارک چه مستندی دارد؟

 

اِحیا یا شب زنده‌داری به معنای آن است که شب را به دعا و عبادت بگذرانیم. از سوره مزمل به‌ دست می‌آید که در ابتدای اسلام، شب‌زنده‌داری به قصد نماز شب حدود یک سال بر پیامبر(ص) واجب بوده و مسلمانان در کنار پیامبر(ص)، آن‌ را به جا می‌آوردند. بر اساس تفسیر المیزان پس از حدود یک سال خداوند در این حکم تخفیف قائل شد و تهجد جای آن را گرفت. 

اِحیا در اصطلاح خاص، به معنای شب زنده‌داری و بیدار ماندن در شب‌های خاصی از سال است که مهم‌ترین آن‌ها، شب قدر (شب‌های نوزده، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان) است. شهید مطهری در بیانی دارند که این شب‌ها را شب‌های «احیا» هم می‌نامند. «احیا» یعنى زنده كردن، زنده نگه‌داشتن. وقتى كه انسان مانند یک لاشه بیفتد؛ سر شب می‌خورد، بعد هم خستگى و كسالت و سیرى، تا صبح می‌افتد مثل لاشه‌اى كه فقط نفس می‌كشد، او دیگر حیات ندارد؛ خودش مرده است، شبش هم قهراً مرده است.

 

شب را زنده نگه‌داشتن به این است كه انسان خودش در آن شب زنده باشد؛ یعنى حیات معنوى داشته باشد. حیات معنوى انسان با یاد خداست. به هر اندازه و در هر حالت كه قلب انسان از خدا غافل نباشد انسان زنده است؛ روزش زنده است، شبش هم زنده است؛ احیا گرفته‌ام که تو اِحیا کنی مرا/ قَدرم اگر که با تو مقدر شود خوش است.

 

ایکنا ـ مهمترین عمل در این ایام و لیالی چیست؟

 

شب قدر شبی است که به اَحیا تعلق دارد. اَحیا: جمع «حَیّ» است و معنی آن زندگان است. قرار است با استغفار و دعا، مرده زنده شود و توبه واجب فوری و بهترین استغفار عملی است که تأخیر آن جایز نیست. توبه بازگشت است. برای این کار اول باید خود شخص بخواهد و بفهمد که اشتباه داشته و پس از آن از برخی چیزها کمک بطلبد؛ مانند اینکه اهل بیت(ع) را واسطه قرار دهد و از ضریب زمانی و مکانی استفاده کند.

 

مرحله اول این است که خودت باید اقرار به اشتباه کنی. برادران حضرت یوسف(ع) پی به اشتباه خود بردند و گفتند: إِنَّا كُنَّا خَاطِئِینَ. آنان اول گفتند ما خطا کردیم و درخواست بخشش داشتند. قَالُوا یا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِینَ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ: ﺍﻯ ﭘﺪﺭ! ﺁﻣﺮﺯﺵ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻤﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﺨﻮﺍﻩ، بی‌تردید ما خطاکار بوده‌ایم (یوسف، 97) حضرت یعقوب هم فرمود: سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛ ﺑﺮﺍﻯ ﺷﻤﺎ ﺍﺯ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭم ﺩﺭﺧﻮﺍﺳﺖ ﺁﻣﺮﺯﺵ ﺧﻮﺍﻫﻢ ﻛﺮﺩ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺍﻭ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺁﻣﺮﺯﻧﺪﻩ ﻭ ﻣﻬﺮﺑﺎﻥ ﺍﺳﺖ.(یوسف، 98)

 

در دعا هم اولین شرط خواستن است: قَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛ و پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، آنان که از عبادت من تکبّر ورزند، به زودی خوار و رسوا به دوزخ درآیند. بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را.

 

دومین کاری که باید انجام دهیم استفاده از ضریب زمانی و مکانی است؛ در داستان حضرت یوسف(ع)، یعقوب(ع) فرمود «سوف استغفر» که به شب جمعه و سحر اشاره دارد. شب قدر هم ضریب زمانی دارد (شب قدر ضریب بیش از 30 هزار دارد؛ یعنی بیش از هزار ماه و هر ماه 30 شب که می‌شود بیش 30 هزار شب). مانند اینکه بعضی از درس‌ها برای قبولی ضریب دارند. از این جهت شب قدر شب باارزشی است. ارزش شب قدر به آشتی با خدا، توبه و استغفار است. این شب، شب وصال و کنار زدن پرده‌های ظلمانی و حتی نورانی و ارتباط مستقیم با خدا است.

 

اما استفاده از ضریب مکانی؛ امام هادی(ع) کسی را برای دعا و شفا گرفتن به حائر حسینی می‌فرستد(خوشا به حال کسانی که شب قدر در کربلا هستند). این همان استفاده کردن از ضریب مکانی است. اماکن مقدسه مانند حرم امام رضا(ع) همچنین مسجد ضریب دارند و عمل را چند برابر می‌کنند. پس سعی کنیم در این‌شب‌ها در اماکن مقدسه حضور پیدا کنیم. مهم‌ترین چیز در اینجا، واسطه قرار دادن کسانی است که نزد خدا آبرو دارند.

 

در داستان برادران حضرت یوسف(ع)، «یا ابانا» دلالت بر مشروعیت استفاده از واسطه دارد. سه حالت تصور دارد: الف) مستقیم به خدا بگویند ما را ببخش؛ ب) مستقیم به پدر بگویند ما را ببخش؛ ج) به پدر بگویند برای ما طلب مغفرت کن. این راه سوم استفاده از ظرفیت پدر است برای بخشش.  

 

امام علی(ع) پدر این امت است؛ لذا به حضرت بگویید: «یا ابانا استغفر لنا ذنوبنا» و بگویید دیگر مانند حضرت یعقوب(ع) سوف نفرمایید و آن را به تأخیر نیاندازید؛ چون امشب هم قدر است و خود ضریب زمانی دارد. برادران یوسف (ع) گفتند: یا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِینَ و حضرت یعقوب فرمود: قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (یوسف، 97 و 98)؛ به پدر امت (مولی علی ع) عرض کنید: یا ابانا استغفر لنا... .

 

بنابر یکی از احتمالات حضرت یعقوب(ع) برای آمدن شب جمعه یا سحر از واژه سوف استفاده فرمود یعنی در آینده برای شما طلب مغفرت خواهم کرد. اما چه شبی بالاتر از شب قدر است که ملائکه‌ نازل می‌شوند و سحری روح‌افزا دارد. 

 

ایکنا ـ توسل به حضرات معصومین(ع) به خصوص حضرت علی(ع) چه جایگاهی در این شب‌ها دارد؟

 

برای بیان این موضوع تنها به یک روایت اکتفا می‌کنم زیرا ما به عمل خودمان امیدی نداریم، بلكه فقط امیدمان به اهل‌ بیت(ع) است؛ روایتی داریم. پیامبر(ص) فرمودند: مَنْ‌ أَحَبَ‌ عَلِیاً قَبِلَ‌ اللَّهُ‌ تَعَالَى مِنْهُ صَلَاتَهُ وَ صِیامَهُ وَ قِیامَهُ وَ اسْتَجَابَ دُعَاءَه»؛ كسی كه علی(ع) را دوست داشته باشد، خدا نمازش را قبول می‌كند، روزه‌هایش را هم قبول می‌كند، شب زنده‌داری‌هایش را هم قبول می‌كند. احیا را هم قبول می‌كند، چون تو علی را دوست داری؛ و بالاتر از همه دعا كه بكند دعایش را هم قبول می‌كند(كشف الغمة، ج1؛ ص104، ارشاد القلوب، ص235).

 

گفت‌وگو از علی فرج زاده