فرزانه متین: هفته گذشته، سینمای ایران یک دستاورد مهم داشت و آن به دست گرفتن مجسمه طلایی اسکار توسط شیرین سوهانی و حسین ملایمی برای انیمیشن «در سایه سرو» بود. حالا ایران بعد از دوگانه اصغر فرهادی، «جدایی نادر از سیمین» و «فروشنده»، سومین اسکار خود را هم دریافت کرد، آن هم از جایی که کسی انتظارش را نداشت.

این انیمیشن که محصول کانون پرورش فکری کودکان و‌ نوجوانان است، با بردن بسیاری جوایز در جشنواره متعدد جهانی با نامزدشدنش در مراسم اسکار توانست شور و شوق فراوانی را برای سازندگانش و همچنین سینمادوستان به ارمغان آورد. این اسکار را باید نخستین قدم برای ایران در دنیای انیمیشن دانست.

«در سایه سرو»، جایی است که در فیلم تکنیک و محتوا بدون ردوبدل‌کردن هیچ‌گونه دیالوگی به هم پیوند می‌خورند و‌ دنیای بومی و محلی به مایه‌ای جهانی بدل می‌شود. فیلمی ضد جنگ و انسانی که تلخ است و عواطف را نشانه گرفته است. پس از تماشای این اثر ۲۰ دقیقه‌ای که روایتش حول جنگ تحمیلی و تروماهای پس از آن است، حال مخاطب را هم خوب می‌کند و هم‌ مشوش، حتی شاید، مخاطب ایرانی با تماشای آن به سفری دور و‌ دراز (دوران جنگ) برود.

«در سایه سرو» به روایت زندگی یک پدر و‌ دختر در خانه‌ای در کنار خلیج فارس می‌پردازد. پدری که ناخداست و سال‌ها قبل در جنگ تحمیلی، با کشتی‌اش به مبارزه پرداخته و همسرش را درون کشتی از دست می‌دهد. او دچار اختلال پس از سانحه شده، اختلالی که دست از سر آن مرد پس از سال‌ها برنمی‌دارد و دخترش هم دیگر نمی‌تواند از او‌ مراقبت کند اما با به گل نشستن یک نهنگ جلوی خانه‌شان، زندگی آنها دستخوش تغییرات می‌شود.

فیلم سرشار از نمادهای ایرانی است و سازندگانش، انیمیشنی را به دنیا عرضه کردند که خوشبختانه فرهنگ ایرانی از دار قالی، نقش و نگار ایرانی حک‌شده بر روی ظروف و... در آن پررنگ است. در اولین تصویر از این انیمیشن با مردی روبه‌رو می‌شویم که در حال آسیب‌زدن به خودش است و به تدریج با چیدن پازل‌ها کنار یکدیگر، متوجه می‌شویم او دچار اختلال پس از سانحه (PTSD) است. در این اختلال فرد به خود و دیگران آسیب می‌رساند و دلایل زیادی باعث شکل‌گیری این اختلال می‌شود که جنگ، یکی از مهم‌ترین دلایل آن شمرده می‌شود. دوری‌گزینی، تکرار کابوس و خاطرات آزاردهنده تا طغیان عصبی به صورتی که چهره ناخدا، آبی‌رنگ‌ می‌شود از ویژگی‌های این تروماست. حالا دختر این پیرمرد، خسته از مراقبت پدر، عزم سفر و دوری از او را کرده است که در فیلم، با یک فضای بصری دراماتیک می‌بینیم پدر چون نوری، دخترش را به آغوش می‌کشاند و انگار نمی‌خواهد تنها همدمش او را ترک کند. اما یک نهنگ به گل نشسته روبه‌روی خانه آنها، دختر را از سفر منصرف می‌کند. این نهنگ نمادِ از بین رفتن سردی بین پدر ‌و دختر است و هرکدام به نحوی می‌خواهند او را نجات دهند، دختر با آب‌پاشیدن و انداختن حوله‌ها و پدر با گره‌زدن طناب به دم نهنگ و‌ کشیدن آن توسط کشتی‌اش به درون آب.

ناخدا باید برای فرار از گذشته‌ها و زخم‌های بازش به فکر چاره‌ای باشد اما او همچنان در حال بازسازی خاطراتش است مخصوصا زمانی که کشتی را رنگ می‌کند، زنده‌نگه‌داشتن آن دوران پررنگ‌تر می‌شود. اما افتادن دائم قاب عکس از دیوار اتاقک کشتی این هشدار را به ناخدا می‌دهد که باید خاطرات سخت و تلخش را دور بیندازد و به آینده‌ای در کنار دخترش دل ببندد نه به گذشته‌ای تلخ و تاریک.

در نهایت ناخدا با غرق‌کردن کشتی که خودش در آن حضور دارد، باعث می‌شود که نهنگ هم به آب فروکشیده شود. نهنگ در حال غرق‌شدن است و دختر که پدرش را نمی‌بیند، سراسیمه با قایق وارد دریا می‌شود، پیرمرد که می‌بیند با فرورفتن کشتی، نهنگ هم می‌میرد، از کشتی بیرون می‌آید، طناب‌ها را باز می‌کند و در اینجاست که دختر، پدر را می‌بیند و هراسان از ترس ازدست‌دادنش به سمت وی می‌رود و این داستان سرشار از نماد به پایان می‌رسد. سرو در فرهنگ ایرانی به معنای ایستادگی و مبارزه است و در این انیمیشن به مقام والای پدر اشاره دارد.

این داستان به‌حدی عمیق است که نه نیازی به دیالوگ دارد و نه به فریم‌های پیچیده. به حدی این روایت غیرخطی هوشمندانه ساخته شده که ما عواطف و احساسات را تنها از طریق تصاویر بسیار ساده ‌و موسیقی متن ایرانی و جنوبی آن متوجه می‌شویم.

تمثیل و‌ نشانه «در سایه سرو» بسیار زیاد است. این روایت به خوبی توانست در مدت‌زمان کوتاهش، اثرات پس از جنگ را به دور از هرگونه اضافه‌گویی، شعارزدگی و بدون  ردوبدل کردن دیالوگ به تصویر بکشند. اینکه جنگ چگونه می‌تواند تأثیرات مخربی در روان انسان‌ها به جا گذارد به صورتی که آثار آن تا سال‌ها همچنان باقی بماند. همین موتیف‌های ساده است که «در سایه سرو» را تبدیل به اثری درخور و قابل احترام کرده که هر مخاطبی را از سراسر جهان می‌تواند تحت تأثیر قرار دهد.

فضای بصری انیمیشن فاقد پیچیدگی است اما آنچه به آن رنگ و لعاب می‌دهد احساسات ناشی از درد، تنهایی، ترس، نجات و امید است. این اثر مفهومی نشان می‌دهد که هنر یک زبان جهانی است که می‌تواند قلب‌ها را به هم نزدیک کند.

ساخت «در سایه سرو» با تکنیک دوبعدی دستی و فریم به فریم از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ به طول انجامید و حالا نام شیرین سوهانی و حسین ملایمی در کنار اصغر فرهادی در سینمای ایران تا ابد می‌درخشد.