خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: ماه رمضان در فرهنگ مردم آذربایجان شرقی، تنها یک دوره روزه‌داری نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از آداب و رسوم کهن را در خود جای داده که برخی از آن‌ها هنوز هم پررنگ هستند. مردم این منطقه با اجرای آئین‌های ویژه‌ای همچون «قاباخلاما»، «یاخا باغلاما»، افطاری‌های دسته‌جمعی، شب‌نشینی‌های قرآنی و نذرهای سنتی، این ماه را گرامی می‌دارند.
در کنار معنویت، رمضان در این خطه فرصتی برای همبستگی اجتماعی و زنده‌نگه‌داشتن فرهنگ بومی است. از پخت غذاهای مخصوص رمضان گرفته تا رسوم خاص شب‌های قدر و عید فطر، همه نشانه‌ای از این اهمیت دارند.
استقبال از رمضان؛ از خانه‌تکانی تا تدارک سفره‌ها
یکی از مهم‌ترین آداب مردم آذربایجان شرقی در آستانه ماه رمضان، «قاباخلاما» یا استقبال از این ماه مبارک است. در این ایام، مردم خانه‌ها، مساجد و کوچه‌ها را تمیز می‌کنند. زنان فرش‌ها و پرده‌ها را می‌شویند، مردان حیاط و پشت‌بام را پاک‌سازی می‌کنند و برخی مساجد برای ماه رمضان چراغانی می‌شوند.
همچنین بازارها در این روزها پررونق‌تر می‌شوند. مردم خرما، برنج، روغن، گوشت، آرد و سایر اقلام موردنیاز را برای یک ماه روزه‌داری خریداری می‌کنند. برخی خانواده‌ها، خصوصاً در روستاها، نان‌های محلی مثل «نزیه» و «لاواش» را در تنورهای سنتی آماده می‌کنند. شیرینی‌های سنتی مانند «رشته ختایی»، «باقلوای آذری» و «قیماق» نیز از جمله خوراکی‌هایی هستند که در این ایام بیشتر مصرف می‌شوند.
یاخا باغلاما؛ خداحافظی با شعبان
در برخی مناطق، آخرین روز ماه شعبان را «یاخا باغلاما» می‌نامند که به معنای «بستن درهای شادی» است. در این روز، مردم تلاش می‌کنند با دورهمی‌های خانوادگی و پخت غذاهای مفصل، آمادگی لازم را برای ورود به ماه رمضان داشته باشند. همچنین در برخی مناطق، مردم با توزیع نذری یا دادن غذا به مستمندان، برکت را برای ماه جدید طلب می‌کنند.
اعلام آغاز ماه رمضان؛ از رؤیت هلال تا سنت‌های کهن
در گذشته، برای تعیین آغاز ماه رمضان، گروه‌هایی از ریش‌سفیدان و علمای محل به پشت‌بام‌ها یا مکان‌های بلند می‌رفتند تا هلال ماه را ببینند. پس از مشاهده ماه، این خبر از طریق روشن کردن آتش بر تپه‌ها یا به صدا درآوردن ناقوس و شیپور به اطلاع عموم می‌رسید.
امروزه این کار به‌طور رسمی از سوی نهادهای مذهبی انجام می‌شود، اما هنوز در برخی روستاها افرادی هستند که برای رعایت سنت، خودشان به رؤیت هلال اقدام می‌کنند.
سفره‌های سحر و افطار؛ غذاهایی که رنگ و بوی رمضان دارند
یکی از جنبه‌های مهم رمضان در آذربایجان شرقی، تنوع غذایی آن است. در وعده سحر، مردم بیشتر غذاهای مقوی و سبک مصرف می‌کنند. «قوتو» (ترکیبی از مغزها و گیاهان مقوی)، نان و پنیر، «قاورما» (گوشت سرخ‌شده در روغن) و «حلیم» از غذاهای رایج در سحر هستند.
افطار نیز با خوراکی‌های خاصی همراه است. معمولاً روزه با خرما، عسل، نان سنگک و چای شیرین باز می‌شود. سپس سوپ‌های سنتی مانند «آش میوه» که ترکیبی از آلو، زردآلو، قیسی، کشمش و برگه‌های میوه خشک با حبوبات و سبزیجات است، سرو می‌شود. این آش طبعی خنک دارد و برای کاهش عطش مناسب است.
«بورانی یرآلما» (خوراک سیب‌زمینی و ماست)، «دلمه برگ مو»، «اوماج آشی»، «کوکوی اسفناج» و «رشته‌پلو» از دیگر غذاهای متداول افطار هستند.
یکی دیگر از سنت‌های افطار در این منطقه، «همسایه نوازی» است. در این رسم، همسایه‌ها برای همدیگر غذا و خوراکی‌های ویژه رمضان را ارسال می‌کنند که باعث تقویت روابط اجتماعی می‌شود.
مراسم شب‌های قدر؛ شب‌هایی برای نیایش و نذر
مردم آذربایجان شرقی اهمیت زیادی برای شب‌های قدر قائل هستند. مساجد و حسینیه‌ها در این شب‌ها مملو از جمعیت است. قرائت قرآن، دعای جوشن کبیر و شب‌زنده‌داری تا سحر از جمله برنامه‌های این شب‌هاست.
یکی از رسوم رایج در این شب‌ها، «نذر کردن برای نیازمندان» است. برخی خانواده‌ها آش، حلوا، شله‌زرد یا سایر خوراکی‌های نذری را آماده کرده و در بین مردم توزیع می‌کنند.
همچنین در بعضی روستاها، جوانان در شب‌های قدر با تشکیل دسته‌های دعاخوانی در کوچه‌ها، فضای خاصی را ایجاد می‌کنند که نشان‌دهنده شور معنوی این ایام است.
سنت‌های ویژه عید فطر؛ جشن بندگی
پس از یک ماه عبادت و روزه‌داری، مردم آذربایجان شرقی با شور و اشتیاق به استقبال عید فطر می‌روند. نماز عید در مساجد و مکان‌های عمومی با حضور گسترده مردم برگزار می‌شود.
یکی از سنت‌های این روز، «عیدی دادن» است. بزرگ‌ترهای خانواده به کودکان و جوانان پول یا هدایایی می‌دهند. همچنین برخی خانواده‌ها رسم دارند که در این روز به زیارت اهل قبور بروند و برای درگذشتگان خود دعا کنند.
تهیه غذاهای خاص مانند «دلمه برگ مو»، «کوفته تبریزی»، «خورش آلو» و انواع شیرینی‌های سنتی مانند «شیرینی قرابیه» و «باقلوا» از دیگر آداب این روز است.
سنت‌های خاص برخی روستاها
برخی از رسوم ماه رمضان در روستاهای آذربایجان شرقی خاص‌تر هستند.
اوروجلوغ (روزه اولی‌ها): در این سنت، خانواده‌هایی که فرزندشان برای اولین بار روزه می‌گیرد، مراسمی خاص برگزار می‌کنند. این کودک با هدایا و تشویق‌های ویژه‌ای مورد استقبال قرار می‌گیرد.
دوکاندار مهمان‌دار: در برخی مناطق، نانوایان و قصابان یک روز در ماه رمضان به مردم نیازمند نان و گوشت رایگان می‌دهند. سحری‌خوانی: در گذشته، در برخی روستاها، فردی که «سحری‌خوان» نام داشت، با صدای بلند اشعاری در وصف رمضان می‌خواند تا مردم را برای سحری بیدار کند.
ماه رمضان در آذربایجان شرقی فراتر از یک فریضه دینی است؛ این ماه فرصتی برای احیای سنت‌ها، تقویت همبستگی اجتماعی و ایجاد فضایی سرشار از معنویت است.
با اینکه سبک زندگی تغییر کرده، بسیاری از این سنت‌ها همچنان زنده‌اند و نسل‌های جدید نیز آن‌ها را تجربه می‌کنند. رمضان در این دیار، همچنان ماهی برای نزدیکی بیشتر دل‌ها و زنده نگه داشتن آیین‌هایی است که در گذر زمان ریشه‌ای عمیق در فرهنگ این سرزمین داشته‌اند.