پرستو توکلیخبرنگار
در هفته‌های اخیر، تنش میان ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین و دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، به شکل چشمگیری افزایش یافته است.دیدار این دو تن در هفته گذشته که قرار بود منجر به امضای توافقی حیاتی درباره مواد معدنی بین واشنگتن و کی‌یف شود، به درگیری لفظی شدیدی انجامید. زلنسکی نیز پس از درگیری لفظی که با آن دو در دفتر بیضی شکل کاخ سفید داشت، کاخ سفید را به سرعت ترک کرد.
در مقابل، زلنسکی با سفر به بریتانیا و دیگر کشورهای اروپایی، تلاش کرد تا حمایت بیشتری از اروپا به‌دست آورد. لندن، وعده داد که از اوکراین پشتیبانی مالی و تسلیحاتی بیشتری خواهند کرد. این حمایت‌ها در حالی اعلام شد که کی‌یف در ماه‌های اخیر، به دلیل کاهش کمک‌های آمریکا، با مشکلات جدی در تأمین تجهیزات نظامی روبه‌رو بوده است.
در حالی که زلنسکی به دنبال جلب حمایت اروپا و خروج از فشارهای سیاسی داخلی است، ترامپ از دریافت نامه‌ای خبر داده که نشان‌دهنده تمایل اوکراین به مذاکره با روسیه است. امروز ترامپ اعلام کرد که نامه‌ای مهم از زلنسکی دریافت کرده است که در آن رئیس‌جمهور اوکراین خواستار آغاز مذاکرات صلح در اسرع وقت شده است.
ترامپ در واکنش به این نامه گفت: اوکراین آماده است تا به میز مذاکره بیاید و صلح پایدار را به ارمغان بیاورد. همزمان، ما با روسیه بحث‌های جدی داشته‌ایم و سیگنال‌های قوی دریافت کرده‌ایم که آنها نیز برای صلح آماده هستند.
در کنار این تحولات سیاسی، موضوع قرارداد معادن میان اوکراین و آمریکا یکی از مسائل کلیدی در تعاملات اخیر میان دو کشور بوده است. این قرارداد، که هنوز جزئیات کامل آن منتشر نشده، شامل استخراج و بهره‌برداری از منابع استراتژیک اوکراین مانند لیتیوم، تیتانیوم، گرافیت و عناصر نادر خاکی است. این مواد برای تولید تجهیزات نظامی، صنایع الکترونیک، خودروهای الکتریکی و فناوری‌های پیشرفته حیاتی هستند.
در همین حال، قرارداد معادن اوکراین با آمریکا، عاملی است که می‌تواند تأثیر زیادی بر آینده اقتصادی و ژئوپلیتیک این کشور داشته باشد. سوال اصلی این است که آیا این توافق گامی به سوی صلح است یا تلاشی برای تغییر موازنه قدرت در بازار جهانی منابع معدنی؟
چرا این قرارداد مهم است؟
این قرارداد به سه دلیل جایگزینی منابع چین، افزایش نفوذ اقتصادی آمریکا در اوکراین و تأمین مالی بازسازی اوکراین مهم است. در این توافق که یک گام مقدماتی برای همکاری‌های گسترده‌تر محسوب می‌شود، بخشی از تلاش اوکراین برای حفظ حمایت واشنگتن به عنوان مهم‌ترین ضامن امنیتی خود است. در پیش‌نویس این قرارداد، اوکراین متعهد خواهد شد ۵۰ درصد از درآمدهای حاصل از منابع معدنی، نفت، گاز و سایر مواد استخراجی را به صندوقی مشترک با آمریکا واریز کند که قرار است سالانه در پروژه‌های بازسازی این کشور سرمایه‌گذاری شود.
پنج ماده معدنی در اوکراین که ممکن است در قرارداد با آمریکا گنجانده شوند
خبرگزاری رویترز به نقل از منابع مطلع نوشت که پس از اظهار تاسف ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، از مشاجره اخیر با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، در کاخ سفید، واشینگتن و کی‌یف آماده امضای توافق بر سر منابع معدنی اوکراین شده‌اند. این منابع مطلع تاکید کرده‌اند که قرارداد هنوز امضا نشده است و همچنان امکان تغییر شرایط وجود دارد.
زلنسکی روز جمعه گذشته پس از مشاجره با ترامپ و جی.دی. ونس، معاون رئیس‌جمهور ایالات متحده، کاخ سفید را ترک کرد تا سرنوشت توافق بر سر معادن اوکراین همچنان مبهم بماند.
این در حالی است که زلنسکی پیشتر این توافق را به‌عنوان گامی مقدماتی به سمت یک قرارداد گسترده‌تر توصیف کرده و گفته بود: اولویت این است که آمریکا را به‌عنوان مهم‌ترین ضامن امنیتی اوکراین از دست ندهیم.
پیش‌نویس این توافق‌نامه تصریح می‌کند که اوکراین نیمی از درآمدهای حاصل از مواد معدنی، هیدروکربن‌ها، نفت، گاز طبیعی و سایر منابع استخراجی خود را به یک صندوق سرمایه‌گذاری بازسازی واریز خواهد کرد.
این صندوق به‌صورت مشترک توسط آمریکا و اوکراین مدیریت خواهد شد و باید حداقل سالانه در اوکراین برای ارتقای امنیت، ثبات و رفاه این کشور سرمایه‌گذاری شود.
این توافق همچنین می‌گوید: ایالات متحده از تلاش‌های اوکراین برای کسب تضمین‌های امنیتی موردنیاز برای ایجاد صلح پایدار حمایت می‌کند. بااین‌حال، جزئیات بیشتری در مورد اینکه چه کسی این تضمین‌ها را ارائه خواهد کرد یا این تضمین‌ها چه ماهیتی خواهند داشت، ذکر نشده است.
اوکراین که طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد، یک تأمین‌کننده بالقوه کلیدی فلزات کمیاب در جهان محسوب می‌شود، حدود ۵ درصد از ذخایر جهانی این فلزات را در اختیار دارد. اتحادیه اروپا این مواد را به‌عنوان مواد خام حیاتی طبقه‌بندی کرده است.
رابرت موگاح، کارشناس ارشد موسسه SecDev که در زمینه تحلیل ریسک‌های ژئوپلیتیکی فعالیت دارد، می‌گوید: اوکراین در حوزه مواد معدنی که برای آمریکا اهمیت دارند، یک بازیگر قابل‌توجه است.
بااین‌حال، وی هشدار می‌دهد که ابعاد واقعی ذخایر معدنی اوکراین احتمالا بیش از حد تخمین زده شده است.
او یکی از نویسندگان گزارشی برای مرکز روابط بین‌الملل و توسعه پایدار (CIRSD) است که نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از ثروت معدنی اوکراین در سپر اوکراینی قرار دارد. این ناحیه شامل مناطقی مانند لوهانسک، دونتسک، زاپوریژیا و دنیپروپتروفسک می‌شود؛ بسیاری از این مناطق اکنون تحت کنترل روسیه قرار دارند.
چالش‌های معدن‌کاوی در اوکراین
مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی (CSIS) تاکید دارد که جنگ، زیرساخت‌های حیاتی اوکراین را نابود کرده است، ازجمله تقریبا نیمی از ظرفیت تولید برق این کشور از بین رفته است. معدن‌کاوی که یکی از صنایع بسیار پرمصرف از نظر انرژی است، اکنون با موانع بزرگی روبه‌رو شده و شرکت‌ها برای سرمایه‌گذاری در این حوزه، با توجه به مخاطرات امنیتی، تردید دارند.
پنج ماده معدنی کلیدی که در این قرارداد مطرح شده‌اند
۱. تیتانیوم
چین بزرگ‌ترین تولیدکننده تیتانیوم در جهان است، اما اوکراین نیز در میان ۱۰ کشور برتر از نظر ذخایر اثبات‌شده این فلز قرار دارد و ۷ درصد از تولید جهانی را به خود اختصاص داده است. تیتانیوم به دلیل نسبت استحکام به وزن بالا و مقاومت در برابر حرارت، در صنعت هوافضا بسیار مهم است.
آمریکا از ذخایر محدودی از تیتانیوم برخوردار است و بیشتر آن را از نوادا، یوتا و ویرجینیا استخراج می‌کند. پیش از حمله روسیه، اوکراین یکی از تأمین‌کنندگان کلیدی تیتانیوم برای صنایع نظامی بود. در سال ۲۰۲۳، اوکراین بزرگ‌ترین تولیدکننده تیتانیوم خود را به یک شرکت خصوصی فروخت که دو معدن مهم تیتانیوم در دنیپروپتروفسک و ژیتومیر را اداره می‌کند.
۲. لیتیوم
شیلی، استرالیا و چین، سه کشور پیشرو در تولید لیتیوم هستند. لیتیوم نقشی کلیدی در تولید باتری‌های یون‌لیتیوم دارد که در گوشی‌های هوشمند، خودروهای برقی و دیگر فناوری‌های پیشرفته استفاده می‌شوند.
اوکراین یکی از بزرگ‌ترین ذخایر لیتیوم در اروپا را دارد که حدود ۵۰۰ هزار تن برآورد می‌شود. بااین‌حال، تاکنون هیچ معدنی در اوکراین برای استخراج لیتیوم فعال نشده است و توسعه این بخش به سرمایه‌گذاری‌های چندصد میلیون دلاری نیاز دارد.۲۵ درصد از ذخایر لیتیوم اوکراین در مناطق تحت اشغال روسیه قرار دارد.
۳. گرافیت
چین بیش از ۷۵ درصد از تولید گرافیت جهان را در اختیار دارد. اوکراین یکی از بزرگ‌ترین ذخایر گرافیت جهان را دارد، اما تولید آن در سطح بسیار پایینی قرار دارد و در سال ۲۰۲۰ تنها ۰.۵ درصد از تولید جهانی را تشکیل داده است. گرافیت در تولید فولاد، قطعات خودرویی و صنایع هسته‌ای نقش حیاتی دارد.
۴. نیکل و کبالت
نیکل در تولید آلیاژهای فولاد ضدزنگ، باتری‌های برقی و موتورهای جت استفاده می‌شود. کبالت نیز در تولید الکترودهای باتری‌های قابل‌شارژ و بسیاری از کاربردهای صنعتی ضروری است. اندونزی، روسیه و استرالیا از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نیکل هستند. اوکراین در سال ۲۰۲۲ تنها ۴۱,۴۰۰ دلار کبالت صادر کرد و در رده ۶۹ جهان قرار داشت.
مفاد قرارداد اوکراین و آمریکا
• ایجاد صندوق سرمایه‌گذاری بازسازی برای جمع‌آوری و سرمایه‌گذاری درآمدهای منابع معدنی اوکراین.
• اوکراین ۵۰ درصد از درآمدهای منابع معدنی خود را به این صندوق اختصاص خواهد داد.
• ایالات متحده متعهد به حمایت از توسعه اقتصادی اوکراین خواهد شد، اما هیچ تضمین امنیتی به این کشور ارائه نکرده است.
• این توافق بر استخراج فلزات کمیاب، نفت و گاز اوکراین تمرکز دارد.
اکنون حدود ۴۰ درصد از منابع فلزی اوکراین تحت تصرف روسیه قرار دارد، معدن زغال‌سنگ این کشور در شرق تقریباً از دست رفته و دو ذخیره‌گاه اصلی لیتیوم اوکراین در دونتسک و زاپوریژیا نیز به تصرف روسیه درآمده‌اند.
هدف اصلی آمریکا از این توافق
یکی از عوامل اصلی فشار آمریکا برای بستن قرارداد مواد معدنی با اوکراین، تمرکز دولت ترامپ بر چین است. چین، که ترامپ آن را به جنگ تجاری تهدید کرده است، بزرگ‌ترین تولیدکننده عناصر نادر خاکی در جهان محسوب می‌شود. این عناصر برای ساخت آهنرباهایی که در خودروهای برقی، تسلیحات و تجهیزات الکترونیکی استفاده می‌شوند، به کار می‌روند.
در حالی که ایالات متحده در دوران جنگ جهانی دوم صنعت عناصر نادر خاکی را بنیان گذاشت و دانشمندان نظامی این کشور رایج‌ترین نوع آهنربای ساخته‌شده از این عناصر را توسعه دادند، چین طی ۳۰ سال گذشته به‌تدریج کنترل کامل این صنعت را به دست گرفته است.
آمریکا به‌ویژه در برابر واردات عناصر نادر خاکی از چین آسیب‌پذیر است. طبق گزارشی از سازمان زمین‌شناسی آمریکا در سال ۲۰۲۵، ۷۰ درصد از کل واردات این عناصر در ایالات متحده از چین تأمین شده است. آمریکا تنها یک معدن عناصر نادر خاکی دارد و هیچ توانایی برای فرآوری این مواد معدنی ندارد.
پای چین وسط است
یکی از محرک‌های اصلی این توافق، تمرکز دولت ترامپ بر چین است. چین بزرگ‌ترین تولیدکننده عناصر نادر خاکی در جهان است که در خودروهای الکتریکی، صنایع نظامی و الکترونیک کاربرد دارند.۷۰درصد از واردات عناصر نادر خاکی آمریکا از چین تأمین می‌شود، درحالی‌که آمریکا تنها یک معدن فعال در این حوزه دارد و هیچ‌گونه زیرساخت فرآوری این مواد را در اختیار ندارد.
با این توافق، واشنگتن امیدوار است که وابستگی خود به چین را کاهش دهد و منابع جدیدی را برای تأمین نیازهای تکنولوژیکی و نظامی خود ایجاد کند.
چین نه‌تنها دارای بزرگ‌ترین ذخایر عناصر نادر خاکی در جهان است، بلکه بیشترین تأمین‌کننده این عناصر برای ایالات متحده نیز محسوب می‌شود. ایالات متحده، با داشتن ذخایر محدود، وابستگی شدیدی به واردات دارد و چین نقش غالب را در تأمین این منابع ایفا می‌کند.
تلاش برای تنوع‌بخشی به منابع (واردات از مالزی، ژاپن، استونی و سایر کشورها) مشهود است، اما هنوز فاصله زیادی با کاهش واقعی وابستگی به چین دارد. این موضوع می‌تواند یکی از دلایل اصلی باشد که آمریکا به‌دنبال همکاری با اوکراین برای توسعه منابع عناصر نادر خاکی و کاهش وابستگی به چین است.