اما آیا این شورا توانسته در این مدت به‌عنوان نهاد کلیدی در تعیین سیاست‌های فضای مجازی کشور به اهداف مورد نظر خود دست یابد؟
زمینه‌های تشکیل شورای عالی فضای مجازی
استاد ارتباطات و جامعه‌شناسی دانشگاه تهران در سالروز تأسیس این شورا درخصوص ضرورت وجود این مجموعه می‌گوید: در کشورهای مختلف به‌ویژه در ایران، هر وقت یک نهاد جدید تأسیس می‌شود، معمولاً در راستای رفع نیازهایی است که به‌گونه‌ای در دستورکار دولت قرار دارد؛ در کشور ما نیز شورای عالی فضای مجازی برای پاسخ‌گویی به نگرانی‌های ناشی از گسترش فضای مجازی و تأثیر آن بر فرهنگ، اقتصاد، امنیت و حتی سیاست کشور تشکیل شده بود.
حمید عبداللهیان در گفت‌وگو با قدس به نگرانی‌هایی که درخصوص توسعه سریع فضای مجازی و تأثیرات آن بر شیوه زندگی مردم وجود داشت اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: همین نگرانی‌ها زمینه‌ساز ایجاد نهادی مثل شورای عالی فضای مجازی شد تا بتواند ضمن کنترل بیشتر بر این فضا از انحرافات احتمالی جلوگیری کند؛ اگرچه در ابتدا به نظر می‌رسید این شورا قرار است در راستای منافع مردم و کشور کار کند، اما مسیری که در ادامه طی کرد، خود پرسش‌ها و چالش‌های بسیاری ایجاد کرده است.
وی با تأکید براینکه در ابتدا قرار بود شوراهای موازی با شورای عالی فضای مجازی منحل شوند، می‌افزاید: درواقع، این شورا قرار بود نقش نظارتی و راهبری در فضای مجازی کشور را برعهده بگیرد و کارکردی فراگیر و همه‌جانبه داشته باشد؛ علاوه بر این قرار بود جایگاه بازوهایی که هم‌ردیف این شورا بودند، به‌طور کامل در اختیار شورای عالی فضای مجازی قرار بگیرد که چنین نشد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه قرار بود این شورا به تقویت و بهبود وضعیت فضای مجازی کشور کمک کند، اضافه می‌کند: هدف‌های اولیه‌ای همچون افزایش قدرت ایران در فضای مجازی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و پیشرفته، راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات و ترویج ارزش‌های فرهنگی کشور ازجمله اولویت‌های مهم شورا به شمار می‌رفت که البته در این موارد هم توفیق چندانی نداشتیم.
متأسفانه این اهداف نه تنها به‌طور کامل تحقق نیافتند، بلکه شورا وارد مسائلی شد که در ابتدا در چارچوب وظایف آن تعریف نشده بود؛ به‌عنوان مثال، یکی از مسائلی که شورای عالی فضای مجازی به آن پرداخته، موضوع فیلترینگ است که در ابتدا به‌عنوان یکی از اهداف شورا گنجانده نشده بود، اما به دلیل شرایط و فضای سیاسی، این موضوع به یکی از محورهای اصلی شورای عالی فضای مجازی تبدیل شد.
در فضای مجازی حرفی برای گفتن نداریم
وی بیان می‌کند: از دیگر اهداف تحقق نیافته شورای عالی فضای مجازی، گسترش قدرت ایران در فضای مجازی است که قرار بود ایران را به یک قطب تأثیرگذار در این فضا تبدیل کند. امروز به‌جای آنکه ایران در فضای مجازی نقش برجسته‌ای ایفا کند، بسیاری از ایرانیان همچنان از شبکه‌های اجتماعی خارجی استفاده و اطلاعات خود را از منابع غیررسمی و خارجی دریافت می‌کنند. این در حالی است که باید بپذیریم یکی از اهداف اصلی شورا در ابتدا این بود که ایران بتواند در فضای مجازی حرفی برای گفتن داشته باشد که متأسفانه این‌گونه نشد.
استاد ارتباطات و جامعه‌شناسی دانشگاه تهران یکی دیگر از اهداف شورای عالی فضای مجازی را راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات عنوان می‌کند که می‌بایست زیرساخت‌های فضای مجازی کشور را بهبود می‌بخشید و موجب می‌شد اطلاعات و داده‌ها در داخل کشور به شکل امن‌تر و سریع‌تر منتقل شوند و می‌گوید: با وجود وعده‌هایی که در این زمینه داده شده بود، شبکه ملی اطلاعات یا به‌طور کامل راه‌اندازی نشده و یا اگر راه‌اندازی شده، به دلیل مشکلات متعدد فنی و اجرایی، ناقص باقی مانده و این وضعیت موجب شده بسیاری از کاربران ایرانی همچنان در دسترسی به اطلاعات و خدمات اینترنتی با مشکلاتی روبه‌رو شوند.
عبداللهیان تأکید می‌کند: حال پرسش این است آیا واقعاً نیاز به شبکه ملی اطلاعات داریم؟ با توجه به شرایط فعلی کشور، آیا این سرمایه‌گذاری‌های هنگفت برای ساخت و توسعه چنین شبکه‌ای ضرورت دارد؟ چرا که این شبکه‌ها نیاز به منابع مالی و انسانی بسیار زیادی دارند و در حال حاضر، منابع کافی برای اجرای چنین پروژه‌هایی در کشور وجود ندارد.
وی فیلترینگ را یکی از چالش‌های جدی شورای عالی فضای مجازی می‌داند و ادامه می‌دهد: فیلترینگ به‌ویژه در مورد شبکه‌های اجتماعی خارجی مانند تلگرام و واتساپ، به مسئله‌ای حساس و جنجالی تبدیل شده و بر خلاف آنچه تصور می‌شد، فیلترینگ هیچ‌گاه نتوانسته مانع رشد و گسترش این شبکه‌ها شود.
در واقع، فیلترینگ و محدودیت‌ها تنها موجب شده‌اند کاربران به استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ، مانند وی‌پی‌ان‌ها رو بیاورند که خود مشکلات امنیتی و فنی زیادی به همراه دارد؛ این نشان می‌دهد سیاست‌های محدودکننده در حوزه فضای مجازی نه تنها مفید نبوده‌اند بلکه حتی موجب مشکلات جدیدی نیز شده‌اند.
می‌توان گفت شورای عالی فضای مجازی نتوانسته در راه‌اندازی پروژه‌ها و سیاست‌های خود موفق عمل کند. این شورا به جای آنکه بر تقویت زیرساخت‌ها و پشتیبانی از شرکت‌های نوآور و فناورمحور تمرکز کند، بیشتر به مسائل حاشیه‌ای پرداخته و همین موضوع موجب شده فضای مجازی کشور دچار بلاتکلیفی و سردرگمی شود و در نهایت، شاهد این باشیم که اهداف اولیه شورا محقق نشده است.
به نظر می‌رسد برای حل این مشکلات باید وظایف شورای عالی فضای مجازی به وزارتخانه‌های مختلف واگذار شود؛ برای مثال، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌تواند مسئولیت مدیریت فضای مجازی را برعهده بگیرد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز می‌تواند در زمینه حمایت از تولیدات محتوای بومی و ترویج ارزش‌های فرهنگی در فضای مجازی فعالیت کند. این نوع تقسیم وظایف به تسریع فرایندها کمک خواهد کرد و این‌گونه، مشکلات مدیریتی حال حاضر کاهش می‌یابد.
استاد دانشگاه تهران با تأکید بر اینکه باید به فضای مجازی نگاه مثبت‌تری داشته باشیم، عنوان می‌کند: این فضا نباید به‌عنوان یک تهدید در نظر گرفته شود، بلکه باید به‌عنوان یک ابزار کارآمد و مفید برای پیشرفت و توسعه کشور استفاده شود. بسیاری از کشورها در دنیا، به‌ویژه کشورهای پیشرفته، از فضای مجازی به‌عنوان یک فرصت برای رشد اقتصادی و اجتماعی خود بهره‌برداری کرده‌اند؛ اگر ما نیز به این فضا به‌عنوان یک فرصت نگاه کنیم، می‌توانیم از تمام ظرفیت‌های آن برای توسعه و پیشرفت استفاده کنیم.
عبداللهیان ادامه می‌دهد: در نهایت، شورای عالی فضای مجازی باید به جای تمرکز بر محدود کردن فضا، بیشتر بر تقویت زیرساخت‌ها، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآور و ایجاد بستری امن و پایدار برای فعالیت‌های دیجیتال تمرکز کند؛ اگر این شورا بتواند در این زمینه‌ها موفق عمل کند، قطعاً می‌تواند تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد و به اهداف خود برسد.
شورا به هیچ یک از اهداف خود نرسیده است
یک پژوهشگر فضای مجازی نیز معتقد است شورای عالی فضای مجازی نتوانسته به اهداف اولیه خود به‌طور کامل دست پیدا کند، به‌گونه‌ای که از زمان تشکیل این مجموعه تا امروز بسیاری از مصوبات آن اجرا نشده و بسیاری از تصمیمات و برنامه‌های آن در عمل به نتیجه نرسیده است.
احسان امینی عنوان می‌کند: در سال‌های اخیر، شورای ملی راهبری هوش مصنوعی تشکیل شده که در بسیاری از موارد با موضوعات مربوط به فضای مجازی همپوشانی دارد و در عمل، شورای عالی فضای مجازی در بسیاری از مسائل به حاشیه رفته است.
این تحولات و تصمیمات اخیر نشان‌دهنده این است که شورا از اهداف اولیه خود دور شده و در حال حاضر به مسائل جزئی و فرعی پرداخته و حتی دستورالعمل‌هایی می‌نویسد که هیچ‌یک از آن‌ها هدف اصلی و محوری شورا نبوده‌اند.
این پژوهشگر به مقایسه این شورا با نهادهای مشابه در کشورهای دیگر، همچون آفکام در انگلستان یا نهادهای نظارتی در چین می‌پردازد و می‌گوید: این مقایسه نشان می‌دهد شورای عالی فضای مجازی ایران نسبت به آن‌ها عقب مانده است؛ دلیل این عقب‌ماندگی نیز نبود ضمانت‌های اجرایی کافی و عدم اتصال مناسب به بازوهای اجرایی است که نظارت و پیگیری مصوبات شورا را امکان‌پذیر کند.
امینی با اشاره به اینکه اگر بخواهیم به آینده شورای عالی فضای مجازی نگاه کنیم، چند سناریو برای آن پیش‌بینی می‌شود، عنوان می‌کند: یکی از آن‌ها تغییر در رأس کار است، به‌طوری که دبیر شورای عالی تغییر پیدا کند. مورد دیگر می‌تواند تغییر ترکیب اعضای شورا باشد، به این صورت که ترکیب اعضای حقیقی و حقوقی شورا تغییر کند و حتی اعضای جدید و جوان‌تر به شورا اضافه شوند تا پویایی بیشتری به آن بدهند. سناریو دیگر نیز ممکن است تحول ساختاری در این شورا باشد، به‌طوری که ساختار شورای عالی فضای مجازی بهبود یابد تا بتواند به موضوعات جدیدتری مانند هوش مصنوعی بپردازد.
می‌توان شورا را منحل کرد
وی با بیان اینکه در کنار این سناریوهای امیدوارکننده، شاید انحلال شورای عالی فضای مجازی نیز قرار داشته باشد، ادامه می‌دهد: برخی کارشناسان و حتی برخی دبیران سابق این شورا بر این باورند که شورا باید تغییر ماهوی دهد؛ به‌ویژه با توجه به تحولات اخیر و شکل‌گیری شوراهای جدید مانند شورای ملی راهبری هوش مصنوعی، ممکن است این شورا دیگر کارکرد لازم را نداشته باشد و باید به‌طور کامل بازنگری شود.
این پژوهشگر فضای مجازی ادامه می‌دهد: موضوع فیلترینگ در سال‌های اخیر نشان داد شورای عالی فضای مجازی عملاً در اتخاذ تصمیمات مهم و حیاتی در حوزه فضای مجازی نقشی ندارد و تصمیمات مربوط به فیلترینگ از جاهای دیگر گرفته می‌شود. این وضعیت، نشان‌دهنده این است که شورا نتوانسته به‌عنوان یک نهاد نظارتی و تصمیم‌گیرنده عمل کند و در نتیجه دیگر قادر به مدیریت صحیح فضای مجازی کشور نیست.
امینی با تأکید براینکه نبود ضمانت اجرایی برای تصمیمات و مصوبات شورا، عملاً آن را از قدرت نظارتی و اجرایی محروم کرده، اظهار می‌کند: بسیاری از تصمیمات به‌ویژه در زمینه فیلترینگ و سیاست‌گذاری‌های فضای مجازی، از مسیر کارشناسی و اصولی خارج شده و بیشتر تحت تأثیر مسائل سیاسی، انتخاباتی و شرایط خاص قرار گرفته است؛ این وضعیت موجب شده شورا نتواند نقش مؤثری در ساماندهی و هدایت فضای مجازی کشور ایفا کرده و همچنان با چالش‌های ساختاری و اجرایی فراوانی دست و پنجه نرم کند.
اگر شورای عالی فضای مجازی بخواهد در آینده نقشی مؤثرتر و کارآمدتر ایفا کند، باید به سمت اصلاحات ساختاری و بهبود فرایندهای اجرایی خود برود. این شورا باید بتواند از ظرفیت‌های موجود به‌درستی استفاده کرده و با نظارت دقیق‌تر بر فضای مجازی، سیاست‌های به‌روز و مؤثری را برای توسعه این فضا تدوین کند در غیر این صورت ممکن است به‌طور کامل از عرصه فضای مجازی کنار گذاشته شود و دیگر نتواند تأثیر قابل‌توجهی در تصمیمات این حوزه بگذارد.
خبرنگار: مهدی توحیدی