به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، "بنیاد مستضعفان" به عنوان یکی از نهادهای انقلابی و اقتصادی کشور، نقشی کلیدی در تحقق عدالت اجتماعی و محرومیت‌زدایی در کشورمان ایفا می‌کند.
این بنیاد با تکیه بر مأموریت اصلی خود که بر اساس فرمان تاریخی امام خمینی(ره) مبنی بر خدمت‌رسانی به محرومان شکل گرفت، در چهار دهه گذشته در حوزه‌های عمرانی، آموزشی، بهداشتی و اشتغال‌زایی در مناطق محروم کشور، کارنامه قابل دفاعی داشته است.
به گفته رئیس بنیاد مستضعفان، بنیاد دیگر صرفاً بر زیرساخت‌های فیزیکی تمرکز ندارد بلکه توانمندسازی اقتصادی، عدالت آموزشی و دسترسی به خدمات بهداشتی را در اولویت خود قرار داده است. برنامه‌هایی مانند توزیع بسته‌های تغذیه‌ای در مدارس شبانه‌روزی، غربالگری سلامت کودکان و ایجاد اشتغال پایدار با استفاده از مدل‌های نوین، گام‌هایی در این مسیر هستند.
با توجه به اهمیت بازخوانی عملکرد و مأموریت‌های بنیاد مستضعفان در فضای امروز کشور، خبرگزاری تسنیم میزبان حسین دهقان؛ رئیس بنیاد مستضعفان شد تا در گفت‌وگویی تفصیلی به پرسش‌های کلیدی درباره عملکرد بنیاد، چالش‌های پیش‌رو و برنامه‌های آتی آن پاسخ دهد؛ در ادامه مشروح بخش اول گفت‌وگوی تسنیم با رئیس بنیاد مستضعفان را می‌خوانید:
تسنیم: به نظر می‌رسد یکی از چالش‌های مهم بنیاد مستضعفان، تصویر مخدوشی بوده که طی سال‌های اخیر از این بنیاد و عملکرد آن در ذهن بخشی از مردم ایجاد شده است؛ اگرچه نام این بنیاد نشان از خدمت‌رسانی به مستضعفان دارد اما حداقل، بخشی از افکار عمومی چنین برداشتی که این نهاد صد‌در‌صد در خدمت مستضعفان بوده را قبول ندارند؛ بخشی از این مسئله به عملکرد بنیاد در طول سالها بازمی‌گردد و بخشی دیگر به ضعف در اطلاع‌رسانی و کار رسانه‌ای درباره عملکرد بنیاد مرتبط بوده است؛ سوال اصلی این است که چرا علی‌رغم تلاش های چند دهه‌ای بنیاد در خدمت به کشور و مناطق و اقشار محروم و ضعیف، بعضاً ذهنیت منفی نسبت به بنیاد شکل گرفته است؟
مشکل از کجا آغاز شده و چگونه تعریف می‌شود؟ اینکه مردم این سؤال را دارند و یا آیا همه مردم چنین نگاهی دارند؟ خیر؛ این سوالِ بخشی از جامعه است. این مسئله را می‌توان به این صورت توضیح داد که: افرادی که هیچ نسبتی با انقلاب ندارند و اساساً با هر نهاد انقلابی مخالفند؛ این افراد همواره به دنبال ایجاد یا استفاده از سوژه‌هایی برای انتقاد و حمله به نظام هستند.
انتظار نداریم که این دسته از افراد، رویکردشان تغییر کند زیرا نگاهشان مبتنی بر مخالفت بنیادی است و جزو بدخواهان و کینه‌توزان نسبت به نظام جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی ایران هستند.
در بخش دیگر، قشر نخبگان و تحلیل‌گران هستند که تفکرها و چارچوب‌های ذهنی دارند و می‌خواهند هر مسئله‌ای را در چارچوب مشخصی ببینند؛ در برخی موارد، این چارچوب‌ها با عملکرد بنیاد همخوانی ندارد و همین موضوع باعث سوءبرداشت یا پیش‌داوری می‌شود.
دسته دیگر، افرادی هستند که اطلاعات کافی ندارند اما منتقد هستند؛ بسیاری از انتقادها ناشی از ناآگاهی از اقدامات بنیاد است؛ اگر اطلاع‌رسانی شفاف و دقیق انجام شود، می‌توان بخشی از این ذهنیت را اصلاح کرد.
گروه آخر نیز، ذینفعان انقلابی بنیاد هستند که دل‌سوزانه، نظراتی ارائه می‌دهند اما ممکن است نگاه متفاوتی نسبت به عملکرد بنیاد داشته باشند.
به هرحال بنیاد مستضعفان نتوانسته است تصویری واقعی و دقیق از خود در افکار عمومی ایجاد کند البته قصد ندارم از واژه‌های مرتبط با برندسازی استفاده کنم اما باید بپذیریم که هویت بنیاد در ذهن جامعه به جایگاه شایسته خود نرسیده است و بدون اغراق می‌توان گفت که این موضوع به نوعی "بحران هویت" منجر شده است.
حال باید ببینیم فلسفه وجودی بنیاد چیست؟ روزی که حضرت امام (ره) فرمان تأسیس بنیاد را صادر کردند، فرمودند اموال و دارایی‌های طاغوتی‌ها و وابستگان به رژیم گذشته را بگیرید و برای محرومان و مستضعفان هزینه کنید، به‌گونه‌ای که وضعیت اجتماعی، فرهنگی و معیشتی آنان بهبود یابد.
حال سؤال اینجاست که آیا این فلسفه همچنان پابرجاست؟ قطعاً در جامعه ما اقشار و گروه‌هایی وجود دارند که سطح معیشتی و اقتصادی‌شان پایین‌تر از میانگین جامعه است و در تنگناهای اقتصادی و اجتماعی و معیشتی قرار دارند بنابراین، بنیاد باید در خدمت این اقشار باشد.
اما حالا یک سؤال اساسی مطرح می‌شود؛ آیا نظام اسلامی رسالتی غیر از این دارد؟ لذا اینطور نیست که بنیاد جانشین دستگاه اجرایی کشور شود اما بنیاد مستضعفان دقیقاً کجا باید نقش‌آفرینی کند؟ بنیاد جایی باید ورود کند که دولت به آن دسترسی ندارد یا توانایی لازم برای اقدام مؤثر را ندارد یا حتی مردم آن منطقه، توان جذب منابع و تغییر شرایط خود را ندارند؛ در این موارد، بنیاد باید کمک دولت کند و دست مردم را بگیرد تا از وضعیت موجود خارج شوند.
تسنیم: آیا بنیاد مستضفان طی این سالها در این مسیر موفق بوده است؟
این سؤال قابل‌تأمل است و باید بررسی شود که بنیاد چه اقداماتی انجام داده است و چه میزان موفق بوده‌ایم! از ابتدای دوران رهبری مقام معظم رهبری، ایشان همواره در احکام صادره برای مدیران بنیاد مستضفان بر سه نکته تأکید کرده‌اند:
1. اموال و دارایی‌های بنیاد، امانتی است که باید از آن به‌درستی صیانت شود.
2. این امانت باید به شکل صحیح و اصولی بهره‌برداری شود.
3. بنیاد باید درآمد کافی برای انجام مأموریت اصلی خود ایجاد کند.
بنیاد دارای یک بخش اقتصادی است که باید نگاه اقتصادی در آن حاکم باشد و باید به‌طور شفاف و در چارچوب سیاست‌های کلی کشور فعالیت کند و درآمد لازم را برای انجام مأموریت‌های خود خلق کند اما وظیفه بنیاد تنها کسب درآمد نیست.
انتظار می‌رود که بنیاد بتواند تجلی‌بخش منویات مقام معظم رهبری در حوزه اقتصاد باشد، سالم کار کند، بهره‌وری را افزایش دهد، پیشتاز باشد، خط‌شکنی کند، مرزهای فناورانه را در حوزه‌های مورد نیاز کشور جابه‌جا کند و در کنار اینها، نیروی انسانی متعهد و متخصص تربیت کند.
بنیاد باید بتواند مدل‌های الگو را توسعه دهد، روش‌های مدیریتی کارآمد را عرضه کند و در نهایت، اقتصاد کشور را در بخش‌هایی که دولت یا بخش خصوصی توان ورود به آن را ندارند، تقویت کند.
با این‌حال، برخی شبهات درباره بنیاد مطرح می‌شود. برخی روشنفکران اقتصادی و کارشناسان، بنیاد و سایر نهادهای اقتصادی مشابه را در دسته «خصولتی‌ها» قرار می‌دهند و مدعی هستند که این نهادها، سهم بزرگی از اقتصاد کشور را در اختیار دارند و از رانت استفاده می‌کنند!
برخی حتی از واژه‌هایی مانند «اقتصاد سایه» یا «اقتصاد سیاه» استفاده کرده و معتقدند که این نهادها بدون توانایی مدیریتی، تنها از رانت بهره‌برداری می‌کنند همچنین گفته می‌شود که بنیاد از پرداخت مالیات استنکاف می‌کند یا مسئولیت اجتماعی خود را انجام نمی‌دهد!
اما آیا این ادعاها صحت دارد؟! اینها به نوعی اتهام‌زنی است چرا که بررسی‌ها نشان می‌دهد که بنیاد مستضعفان، در بالاترین سطح، تنها 1.5 تا 1.7 درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور را در اختیار دارد که رقم چندان بزرگی نیست.
در مقابل، برخی مدعی هستند که 75 درصد اقتصاد کشور تحت تأثیر این نهادهاست! این تضاد در آمارها یا ناشی از ابهام است یا تجاهل یا در برخی موارد، ناشی از رویکردهای غرض‌ورزانه است.
در حوزه اقتصادی، بنیاد تلاش می‌کند در بخش‌ها و فعالیت‌هایی ورود کند که نیاز کشور ایجاب می‌کند و در افق بلندمدت اضطرار است یا دولت به دلیل محدودیت‌های مختلف امکان ورود به آن را ندارد یا ملت توان انجام آن را ندارد.
وظیفه بنیاد این است که این حوزه‌ها را توانمند کند، به بلوغ برساند و سپس به مردم واگذار کند؛ این یک مأموریت کلیدی است که بنیاد مستضعفان آن را دنبال می‌کند.
اما در نهایت، بنیاد مأموریتی مشخص دارد: توانمندسازی، رفع محرومیت و عمران و آبادی و پیشرفت مناطق محروم و توسعه مناطق کمتر برخوردار؛
تسنیم: حال با توجه به ماموریت‌های محوله به بنیاد مستضعفان، آیا بازنگری در مفهوم «محروم» و «مستضعف» در جامعه امروز ضرورت ندارد یا باید در همان قالب واژه "محرومِ اوایل انقلاب" باقی بمانیم؟
در ابتدای انقلاب، ادبیات انقلابی تعریفی از محرومیت ارائه می‌کرد که براساس شاخص‌ها و معیارهای آن زمان تنظیم شده بود اما با گذر زمان، این شاخص‌ها، تغییر کرده‌اند؛ اکنون باید بررسی کنیم که آیا همان معیارهای اولیه همچنان معتبرند یا اینکه باید بازتعریفی جدید از محرومیت ارائه دهیم.
در زمان انقلاب، بیش از 65 تا 70 درصد مردم در روستاها زندگی می‌کردند؛ روستاهایی که غالباً از برق، آب آشامیدنی بهداشتی، مدارس مناسب و خانه‌های بهداشت بی‌بهره بودند.
در آن دوران، اقدامات برای تأمین این نیازهای اساسی مردم مناطق محروم آغاز شد اما امروز وضعیت این روستاها متفاوت است؛ با وجود کاهش جمعیت روستایی به حدود 23 تا 24 درصد، حالا بسیاری از روستاها به سطحی از توسعه رسیده‌اند که می‌توان آنها را "شهر ـ روستا" یا روستا ـ شهر نامید.
براساس آمارهای فعلی، بیش از 97 درصد از روستاهای بالای 20 خانوار به زیرساخت‌های اساسی مانند آب، برق، گاز، جاده و حتی اینترنت و ماهواره دسترسی دارند بنابراین، اگر بخواهیم امروزه مفهوم محرومیت را تعریف کنیم، دیگر صرفاً نبود امکانات زیرساختی در روستاها مطرح نیست بلکه مشکل اصلی روستاییان و مسئله اصلی آنها، عدم دسترسی به شغل با درآمد مکفی و دسترسی به خدمات مورد نیاز است.
براین اساس، بنیاد مستضعفان نیز رویکرد خود را تغییر داده و برای محرومیت‌زدایی، علاوه بر عمران و آبادانی، بر "توانمندسازی اقتصادی و آموزشی" نیز تمرکز کرده است؛ به‌عنوان مثال در حوزه آموزش، صرفاً ساخت مدرسه کافی نیست بلکه باید معلمان توانمند، محتوای آموزشی مناسب و امکانات لازم نیز فراهم شود.
در سطح ملی، عدالت آموزشی همچنان یک چالش اساسی است؛ در حالیکه سرانه هزینه آموزشی در مدارس غیرانتفاعی یا حتی دولتی در شهرهای بزرگ بالا است، در مناطق محروم این میزان بسیار کمتر بوده و رقابت تحصیلی میان دانش‌آموزان این دو گروه ناعادلانه است و قابل مقایسه نیست. هرچند برخی امتیازات مانند سهمیه‌های منطقه‌ای در کنکور در نظر گرفته شده اما این اقدامات به‌تنهایی کفایت نمی‌کند.
یکی از مشکلات اساسی این است که دانش‌آموزان مناطق محروم اغلب نقش نیروی کار را در خانواده ایفا می‌کنند و به دلیل محدودیت‌های اقتصادی، ممکن است از تحصیل بازبمانند یا تحت فشار شرایط مالی، انگیزه کافی برای ادامه تحصیل نداشته باشند. از این‌رو، برنامه‌ریزی باید به‌گونه‌ای باشد که این دانش‌آموزان بتوانند ضمن بهره‌مندی از آموزش، نیازهای اقتصادی خود را نیز برطرف کنند. هوش مصنوعی و آموزش مجازی می‌توانند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند و امکان دسترسی سریع و باکیفیت به آموزش را برای این افراد فراهم آورند.
علاوه بر آموزش رسمی، مهارت‌آموزی نیز یکی از الزامات اساسی است؛ اگر نوجوانان و جوانان مناطق محروم در کنار تحصیلات خود مهارت‌های عملی و فنی را فرا بگیرند، نه‌تنها می‌توانند سریع‌تر وارد بازار کار شوند بلکه از نظر اقتصادی نیز توانمند خواهند شد.
در همین راستا، بنیاد مستضعفان طی سال گذشته، اقداماتی برای توسعه زیرساخت‌های سخت و نرم کار و موضوعات آموزشی و مهارتی انجام داده است به عنوان مثال در آغاز سال تحصیلی نیز بسته‌های لوازم‌التحریر را میان دانش‌آموزان مناطق محروم توزیع کرده است.
هرچند این اقدامات نمی‌توانند به‌تنهایی تمامی مشکلات را حل کنند اما گامی در راستای کاهش شکاف آموزشی و توانمندسازی نسل آینده محسوب می‌شوند.
مدارس شبانه‌روزی معمولاً پذیرای محروم‌ترین دانش‌آموزان هستند اما منابعی که آموزش‌وپرورش در اختیار آنها قرار می‌دهد، برای تأمین نیازهای تغذیه‌ای کافی نیست. به همین دلیل، تصمیم گرفتیم سالانه دو بسته کامل تغذیه‌ای به این دانش‌آموزان ارائه دهیم تا پروتئین مورد نیازشان نیز تأمین شود.
تسنیم: آیا بنیاد مستضعفان با نهادهای حمایتی دیگر مثل کمیته امداد، بهزیستی، ستاد اجرایی و ... نیز همکاری و تقسیم‌کاری دارد یا اینکه ممکن است در حوزه کاری شما برخی موازی‌کاری صورت گیرد؟
جاهایی که بنیاد مستضعفان ورود دارد، نهادهای دیگر فعالیت ندارند یا در مناطقی که آنها هستند، ما سرویس را در اختیار آنها قرار می‌دهیم؛ هدف ما این بوده که از موازی‌کاری جلوگیری کنیم و خدمات به‌طور مؤثر ارائه شود.
تسنیم: آیا جامعه هدف خاصی از طرف بهزیستی یا کمیته امداد یا نهادهای حمایتی دیگر به شما معرفی می‌شود؟
خیر؛ کمک‌های ما به صورت نفراتی و موردی نیست بلکه منطقه را پوشش می‌دهیم؛ یکی از چالش‌های شناسایی خانواده‌های نیازمند، نبود یک پایگاه اطلاعاتی جامع در کشور است که تمام نهادها بتوانند به آن مراجعه کنند.
در حال حاضر، کمیته امداد و سازمان بهزیستی تا حدی چنین اطلاعاتی را دارند، همچنین ثبت‌احوال و برخی نهادهای دیگر نیز داده‌هایی در این زمینه دارند. ما نیز با تمامی این نهادها ارتباط برقرار کرده‌ایم اما به دلیل تمرکز بر پوشش منطقه‌ای و محلی، شیوه کار ما با کمیته امداد که در سطح ملی فعالیت می‌کند، متفاوت است. برای مثال، کمیته امداد، دهک‌های 1 تا 4 را در سراسر کشور تحت پوشش قرار می‌دهد اما در برخی مناطق که ما فعالیت داریم، ممکن است دهک‌های محروم دیگری نیز وجود داشته باشند که نیاز به خدمات ویژه داشته باشند. در این میان، ما بیشتر بر نیازهای آموزشی و توانمندسازی مهارتی تمرکز داریم.
ممکن است در یک منطقه محرومی، مدرسه‌ای وجود نداشته باشد که در این صورت، اقدام به ساخت مدرسه می‌کنیم؛ در جاهایی که مدرسه دارند اما امکانات آموزشی کافی نیست، آنها را تجهیز می‌کنیم همچنین، برخی مراکز آموزشی را به‌عنوان قطب آموزشی منطقه در نظر گرفته‌ایم و جدیدترین تجهیزات فنی و آموزشی را در آنجا مستقر کرده‌ایم تا دیگر مدارس نیز بتوانند از این امکانات بهره‌مند شوند.
تسنیم: علت اینکه بسیاری از خدمات متنوعی که بنیاد مستضعفان در مناطق محروم و برای اقشار آسیب‌پذیر کشور انجام می‌دهد، ذیل عنوان "بنیاد علوی" انجام می‌شود و نامی از بنیاد مستضعفان آورده نمی‌شود، چیست؟
در گذشته خدمات محرومیت زدایی بنیاد مستضعفان با عنوان "بنیاد علوی" ارائه می شد اما تصمیم داریم از این به بعد، نام و واژه بنیاد مستضعفان را در ارائه خدمات به محرومان و مستضعفان پررنگ‌تر کنیم.
تسنیم: یکی از مشکلات اساسی مناطق محروم کشورمان، دسترسی محدود به "خدمات بهداشتی و درمانی" است؛ در این زمینه بنیاد مستضعفان چه خدمات و طرح‌هایی را برای مناطق محروم کشور داشته است؟
بلهبنیاد علاوه بر آموزش‌های بهداشتی و برنامه‌های پیشگیری، گروه‌های جهادی فعال در این حوزه را سازمان‌دهی کرده است؛ یکی از بزرگ‌ترین مشکلات بهداشتی این مناطق، مشکلات دندانپزشکی است که به دلیل عدم رعایت بهداشت دهان و دندان و نبود خدمات مناسب، شیوع بالایی دارد. به همین دلیل، تیم‌های دندانپزشکی را به این مناطق اعزام کرده‌ایم تا خدمات درمانی ارائه دهند.
برای مدیریت بهتر خدمات درمانی، فرآیندی را تعریف کرده‌ایم که در آن، ابتدا از طریق خانه‌های بهداشت اطلاع‌رسانی می‌شود که در چه روزی چه تیم‌هایی در منطقه حضور خواهند داشت. سپس، پذیرش اولیه انجام می‌شود و افراد برای دریافت خدمات ثبت‌نام می‌شوند تا فرآیند درمانی آنها بدون ازدحام و سردرگمی انجام شود همچنین مراکز بهداشتی و درمانی سراسر کشور نیز در این زمینه همکاری دارند و خدمات گسترده‌ای ارائه می‌دهند.
در راستای سیاست‌های افزایش جمعیت و سلامت مادران و نوزادان، تمام مادران باردار در این مناطق تحت پایش سلامت و برنامه‌های تغذیه‌ای بنیاد قرار می‌گیرند. این خدمات از دوران بارداری آغاز می‌شود و تا بعد از زایمان ادامه دارد تا مادران و نوزادان از تغذیه کافی و مراقبت‌های بهداشتی برخوردار باشند.
یکی دیگر از برنامه‌های ما در سطح ملی، "غربالگری سلامت برای کودکان 3 تا 6 ساله" در مناطق محروم است. این غربالگری شامل بررسی وضعیت بینایی و شنوایی کودکان است تا در صورت وجود مشکل، اقدامات درمانی لازم انجام شود.
در مجموع طی سال گذشته، این نوع خدمات به بیش از 1.5 میلیون نفر ارائه شده است و همچنان در حال گسترش این برنامه‌ها هستیم تا پوشش جامع‌تری ایجاد شود.
تسنیم: آیا عدد هزینه‌کرد ریالی بنیاد مستضعفان در مناطق محروم کشورمان به‌صورت سالانه مشخص است؟
ما کل هزینه‌ای که امسال کرده‌ایم، نزدیک به 45 همت بوده است که این رقم برای تمام فعالیت‌ها اعم از آموزش و اشتغال و ... بوده است.
نکته مهم امسال این است که کار ما به‌صورت اهرمی انجام می‌شود یعنی با سرمایه‌ای اندک، چندین برابر آن را به کار می‌گیریم؛ هدف اصلی ما این است که فعالیت‌های ما ماهیتی اجتماعی و جامعه‌محور داشته باشد، به این معنا که مردم، خودشان مسئولیت کار را بر عهده بگیرند، آن را انجام دهند و ما صرفاً به‌عنوان یک تسهیل‌گر در کنارشان باشیم. این امر باعث می‌شود که افراد احساس مالکیت نسبت به فعالیت‌های خود داشته باشند و در نتیجه، ارزش کار و منابع را بهتر درک کنند...
"پایان بخش نخست"
∎