سومین سال جنگ؛ نگاه اوکراینی‌ها به ایران پس از تجاوز روسیه چه تغییری کرده است؟
صاحب‌خبر - این روزها که مردم اوکراین از رویکرد دولت جدید آمریکا سردرگم شده‌اند و نمی‌دانند آیا مهم‌ترین متحد کی‌یف طی سه سال گذشته اکنون دوست اوکراین است یا روسیه، دشمنان اوکراین از اظهارنظرهای مسئولین و واکنش‌های مردم این کشور مشخص‌اند: روسیه، ایران و کرهٔ شمالی. جالب‌توجه است که چین، کشوری که از دید صاحب‌نظران بیشترین سود را از جنگ روسیه علیه اوکراین برده و نقش عمده‌ای در تحکیم صنایع نظامی روسیه داشته و دارد، در افکار عمومی اوکراین «دشمن» تلقی نمی‌شود. روابط اوکراین و ایران؛ از طرح‌های بلندپروازانه تا احتمال قطع روابط دیپلماتیک ایران یکی از اولین کشورهایی بود که استقلال اوکراین را در دسامبر ۱۹۹۱ (آذر ۱۳۷۰) به رسمیت شناخت و ماه بعد سفارت خود را در کی‌یف افتتاح کرد. در بهار ۱۹۹۲ (۱۳۷۱) لئونید کراوچوک رئیس‌جمهور وقت اوکراین در سفری به ایران دربارهٔ احتمال گسترش روابط دوجانبه رایزنی کرد. اوکراین واردات نفت و گاز از ایران را برای کاهش وابستگی به روسیه بررسی می‌کرد و برای کمک به ایران در توسعهٔ انرژی اتمی و صنایع هوانوردی و همچنین صادرات غلات آمادگی داشت. اما روابط دو کشور از همان ابتدا مسیری پر فراز و نشیبی طی کرد. زمانی‌که ایران با روسیه قرارداد تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر را امضا کرد قرار بود کارخانهٔ اوکراینی «توربواتوم» به عنوان تامین‌کنندهٔ توربین، پیمانکار این طرح باشد. اما مخالفت آمریکا باعث شد که اوکراین از مشارکت در این طرح صرف‌نظر کند. این تصمیم باعث انتقادهای گسترده‌ای در اوکراین شد. «دن»، یکی از مهم‌ترین روزنامه‌های اوکراینی در آن زمان از کارشناسان نقل‌قول کرد که ضرر اوکراین از انصراف از این پروژه بیش از ۵۰۰ میلیون دلار برآورد می‌شود و این کارشناسان معتقدند آمریکا که قرار بود فن‌آوری پیشرفته در جبران این زیان ارائه دهد، به وعدهٔ خود عمل نکرده است. سفر محمد خاتمی رئيس‌جمهور وقت ایران به اوکراین در پاییز ۲۰۰۲ (۱۳۸۱) قرار بود نفس تازه‌ای در روابط دوجانبه بدمد. گسترش همکاری در صنعت هواپیماسازی و انتقال گاز ایران به اروپا از طریق اوکراین از محورهای اصلی مذاکرات بود اما پیشرفت قابل‌توجهی حاصل نشد. بیشتر در این باره: پیمان ایران و روسیه و تصویر «حکومت یاغی» از جمهوری اسلامی هرچند اوکراین به ایران کمک کرد که هواپیمای ایران-۱۴۰ ساخته شود و بنابه بیانیهٔ سفارت اوکراین در تهران، طی چهارده سال ۱۹ فروند از این هواپیما تولید شده بود اما پس از چهار سانحهٔ هوایی این طرح متوقف شد. در همان سال‌ها، فروش موشک‌های کروز خا۵۵ به ایران در اوکراین و میان متحدان غربی‌اش غوغایی به پا کرد. در چارچوب یادداشت بوداپست که قرار بود روسیه و آمریکا ضامن امنیت اوکراین در ازای خلع سلاح هسته‌ای و کاهش زرادخانهٔ این کشور باشند، اوکراین باید موشک‌های خود را به روسیه تحویل می‌داد. اما از گزارش‌ها برمی‌آید که گروهی از شهروندان اوکراین، روسیه و استرالیا شش فروند خا۵۵ به چین و شش فروند همراه با تجهیزات آزمایشی‌شان را به ایران منتقل کردند. کارشناسان نظامی معتقدند که موشک کروز سومار که در سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۳) در ایران رونمایی شد نمونهٔٔ تکامل‌یافتهٔ موشک خا۵۵ است. در پی این رسوایی، دورهٔ رکود در روابط کی‌یف و تهران آغاز شد. اما پس از توافق برجام برای مهار کردن برنامهٔ هسته‌ای ایران و لغو بخشی از تحریم‌ها علیه تهران، اوکراین خواهان آن شد تا از این فرصت برای احیای روابط تجاری با ایران، به‌ویژه صادرات محصولات کشاورزی به این کشور، استفاده کند. در سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۵)، کمیسیون میان‌دولتی اقتصادی پس از وقفه‌ای پنج‌ساله با حضور پاولو کلیمکین، وزیر خارجه وقت اوکراین در تهران تشکیل جلسه داد؛ این نخستین سفر یک مقام ارشد اوکراین به ایران در پانزده سال گذشته بود. اما تلاش اوکراین برای احیای روابط اقتصادی با ایران، با خروج دولت دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای با ایران و اعمال «فشار حداکثری» مجدداً به بن‌بست خورد. این در حالی‌ست که سرگئی بوردیلاک سفیر فقید اوکراین در ایران در آن زمان خاطرنشان کرد که اوکراین نباید به دلیل سیاست‌های آمریکا بازار ایران را از دست بدهد. به عقیدهٔ او، ایران حاضر بود سالانه سه میلیارد دلار محصولات کشاورزی از اوکراین خریداری کند و اوکراین می‌توانست از ایران محصولات نفتی وارد کند. مقامات ارشد اوکراین در عین حال برای پیروی از تحریم‌های آمریکا علیه ایران تصمیم گرفتند که دوبارهٔ روابط بین دو کشور محدود شود. بیشتر در این باره: یک‌سالگی تهاجم نظامی روسیه؛ ایران «بی‌طرف» یا «دشمن اوکراین»؟ ۸ ژانویه ۲۰۲۰ (۱۸ دی ۱۳۹۸) بزرگ‌ترین ضربه به مناسبات اوکراین و ایران وارد شد، زمانی که سامانهٔ تور پدافند هوایی ایران، هواپیمای اوکراینی با شمارهٔ پرواز پی‌اس ۷۵۲ را در حوالی فرودگاه امام خمینی تهران سرنگون کرد. تمام ۲۹۸ سرنشین این پرواز کشته شده‌اند. پنهانکاری مسئولین ایرانی که طی سه روز سرنگونی این هواپیما را انکار می‌کردند و طی مذاکرات بعدی با اوکراین از ارائه توضیحات صریح سرباز زدند باعث شد که اوکراین و سایر کشورهای متأثر سرانجام علیه ایران به دادگاه بین‌المللی شکایت کنند. الکسی دانیلوف، دبیر پیشین شورای امنیت ملی اوکراین، بارها ایران را متهم کرد که با ممانعت از تحقیقات شفاف نشان داده که سرنگونی هواپیمای اوکراینی «اقدام عمدی» بود. به گفتهٔ او، «ایران این هواپیما را عمداً سرنگون کرد تا از تشدید درگیری نظامی با آمریکا جلوگیری کند». از دو سال پیش وزارت خارجهٔ اوکراین پیشنهاد قطع روابط دیپلماتیک با ایران را مطرح کرده اما رئيس‌جمهور اوکراین هنوز در این باره تصمیم نگرفته است. حمایت ایران از روسیه در جنگ علیه اوکراین روسیه از پاییز ۲۰۲۲، هزاران پهپاد «شاهد» ساخت ایران به اوکراین پرتاب کرده است؛ اکثر آنها در حملات علیه مناطق مسکونی و تاسیسات انرژی به کار گرفته می‌شوند. در همین مدت مقامات جمهوری اسلامی مدعی «بی‌طرفی» ایران در جنگ روسیه علیه اوکراین بوده‌اند. در بیانیهٔ تازهٔ مرکز مقابله با اطلاعات دروغین نزد شورای امنیت ملی اوکراین در این زمینه اعلام شده: «ایران همچنان فعالانه با روسیه همکاری می‌کند و توسعهٔ مبادلات در عرصهٔ نظامی در اولویت دو کشور است. احتمال تحویل موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد ایرانی به روسیه همچنان وجود دارد، هرچند تهران رسماً گزارش‌ها در این زمینه را رد کرده. اما سخنان مسئولین ایرانی مشخصاً قابل اعتماد نیست چراکه آنها ارسال تسلیحات دیگر به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین را نیز رد می‌کنند و این در حالی‌ست که استفادهٔ گستردهٔ روسیه از پهپادهای مدل شاهد منکر این ادعاست. بنابراین، هرگونه اظهارات صلح‌جویانهٔ ایران در رابطه با جنگ روسیه علیه اوکراین باید با دیده تردید نگریسته شود». بیشتر در این باره: نقش جمهوری اسلامی در جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه در جهان در سال ۲۰۲۴ در ادامهٔ این بیانیه احتمال داده می‌شود که مقامات جمهوری اسلامی حمایت از روسیه در جنگ علیه اوکراین دست‌کم به دو دلیل برای کشور خود سودمند می‌دانند. یک، تحریم‌ها علیه روسیه و تضعیف نقش این کشور در عرصهٔ بین‌المللی به تهران امید داده بود که ممکن است از مسکو امتیازهای سیاسی، مالی و نظامی کسب کند. دو، درگیری‌ها در اوکراین احتمالاً از دیدگاه رهبران ایران به‌عنوان عاملی برای منحرف کردن توجه آمریکا از ایران تلقی می‌شود. الکساندر سامارسکی، سفیر پیشین اوکراین در تهران، دوستی مسکو و تهران را «ناپایدار» می‌داند و احتمال می‌دهد که «معاملهٔ» بین دونالد ترامپ و ولادیمیر پوتین ممکن است به اوکراین محدود نشود بلکه منافع ایران را نیز هدف قرار دهد. ماریانا بلنکایا، از صاحب‌نظران سرشناس خاورمیانه در روسیه، نیز بر همین عقیده است. به نوشتهٔ او، مشارکت استیو ویتکاف فرستاده ویژه آمریکا در خاورمیانه در مذاکرات بین روسیه و آمریکا دربارهٔ اوکراین بدان معناست که «معاملهٔ» بین دو کشور، «اوکراین و ایران را با هم بسته‌بندی خواهد کرد». بیشتر در این باره: تغییر ۱۸۰ درجه‌ای رسانه‌های کرملین نسبت به «دشمنی غرب» نظر مردم اوکراین دربارهٔ ایران نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از اوکراینی‌ها با دید منفی نسبت به ایران و ایرانیان نگاه می‌کنند. کارشناسان خاورمیانه در کی‌یف می‌گویند پهپادهای «شاهد» به عنوان یکی از نمادهای جنگ روسیه علیه اوکراین در خاطرات می‌ماند و برای مدت طولانی نه تنها مانع احیای روابط بین ایران و اوکراین خواهد بود بلکه بعید نیست بر روابط مردمی تاثیر منفی بگذارد. ایگور سمیوولوس، کارشناس خاورمیانه در اوکراین، می‌گوید: «بیشتر اهالی اوکراین از شکاف عمیق بین مردم و حاکمان ایران خبر ندارند و نمی‌دانند اکثر ایرانیان در این جنگ مشخصاً طرف اوکراین را گرفته‌اند. اما همه می‌دانند ایران به روسیه پهپادهایی تحویل داد که کابوس هر شب در دورهٔ جنگ بوده. متأسفانه صفت «ایرانی» بیش از همه تداعی‌کننده پهپادها خواهد بود. بعید نمی‌دانم گردشگران، دانشجویان و یا تجار ایرانی صرفاً چون ایرانی هستند در اوکراین دچار مشکل شوند. این حق ایرانیان نیست؛ اما حکومت ایران نه به فکر مردم اوکراین است و نه به فکر مردم ایران». همزمان، ویرا کنستانتینووا، کارشناس امور بین‌الملل در کی‌یف، به تغییر نظرات بسیاری از کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی دربارهٔ اوکراین اشاره می‌کند و معتقد است محبوبیت اوکراین کاهش یافته. به عقیدهٔ او، این تحول با نقش رسانه‌ها قابل توجیه است: تبلیغات سیاسی داخل ایران هم‌صدا با پروپاگاندای کرملین عمل می‌کند و در مقابل، اوکراین هیچ محتوایی به زبان فارسی تولید نمی‌کند. ضمناً به گفتهٔ او، خبرهای مخالفان حکومت ایران در اوکراین به درستی بیان نمی‌شود و مقامات سیاسی اوکراین عملاً بین دولتمردان و اپوزیسیون ایران تفاوتی قائل نیستند. از این رو، به عقیدهٔ این کارشناس، «بدبینی متقابل تقویت می‌شود و نهایتاً بر روابط آتی دو کشور تاثیر منفی خواهد گذاشت». بیشتر در این باره: هزارمین روز حمله روسیه به اوکراین؛ آن‌چه گذشت بیشتر در این باره: اوکراین و بحران در «سیاست خارجی بحران‌زی» جمهوری اسلامی آنا رایسکایا آنا رایسکایا گزارشگر رادیوفرداست که ضمن پوشش گزارش‌های روسیه، و اوکراین، خبرها و موضوعات مرتبط با ایران در این کشورها را گزارش می‌دهد. دنبال کردن عضویت∎