عصرایران ؛ حمزه سلمان پور - جامعه عرب خوزستان در طول دهه‌های گذشته گام‌های بلندی در اصلاح سنت‌های ناسالم برداشته است. از تعدیل آداب پرخرج عروسی‌ها تا تغییر تدریجی رسوم مرتبط با ازدواج و کاهش فشار بر زنان. این جامعه همواره تلاش کرده سنت‌های خود را با نیازهای روز هماهنگ کند. اما این تغییرات، اغلب به‌آرامی و با مقاومت‌های فرهنگی ریشه‌دار همراه بود؛ گویی هر اصلاحی می‌بایست از هزاران سد سنت و باور عبور کند. اکنون، در هیاهوی ماه‌های اخیر، جنبشی خودجوش و سریع در حال شکل‌گیری است که سنت‌های سنگین را با سرعتی حیرت‌آور به چالش می‌کشد. این بار، نه از بالا که از دل کوچه‌ها و خانه‌ها فریاد می‌آید: «کافی است!»

در ماه‌های اخیر، جامعه عرب خوزستان شاهد تحولی چشمگیر در برخی از سنت‌ها و آداب اجتماعی خود بوده است. این تحول که با صدور بیانیه‌های متعدد از سوی قبایل، گروه‌ها و خانواده‌های عرب همراه شده و در روزهای اخیر به اوج خود رسیده، شهرها، روستاها و مناطق مختلف را درنوردیده است. این پدیده نشان‌دهنده یک حرکت اصلاحی عمیق و خودجوش در لایه‌های مختلف این جامعه است.

 

 بیانیه‌های صادرشده سه محور اصلی را هدف قرار داده‌اند: حذف رسم پخت‌وپز و توزیع غذا در مراسم فاتحه‌خوانی، منع تیراندازی هوایی در مراسم شادی و عزا، و برچیدن رسم اهدای پاکت‌های پول به صاحبان مجلس عزا. این تغییرات که از چند سال پیش از سوی نخبگان و مصلحان اجتماعی مطرح شد، در ابتدا با استقبال گسترده‌ای مواجه نشد، اما اکنون به‌صورت یک جنبش اجتماعی از پایین‌به‌بالا در حال گسترش است. این نوشتار به تحلیل جامعه‌شناختی این پدیده و دلایل شکل‌گیری آن می‌پردازد.

یکی از مهم‌ترین دلایل این تحول، فشارهای اقتصادی است که در سال‌های اخیر بر جامعه عرب خوزستان سایه افکنده است. با افزایش هزینه‌های زندگی و تورم فزاینده، بسیاری از خانواده‌ها دیگر قادر به تحمل هزینه‌های سنگین مراسم‌های سنتی مانند فاتحه‌خوانی نیستند. در گذشته، رسم اهدای پاکت‌های پول به صاحبان مجلس عزا به‌عنوان کمک برای جبران هزینه‌های مراسم انجام می‌شد، اما با گذشت زمان، این رسم از حالت داوطلبانه خارج شده و به یک الزام اجتماعی تبدیل شد. به‌تبع آن، طبخ و توزیع غذا نیز به بخشی اجتناب‌ناپذیر از مراسم عزاداری بدل گشت.



این در حالی است که هزینه‌های طبخ و توزیع غذا روزبه‌روز افزایش می‌یابد و اهدای پاکت نه‌تنها کفاف مخارج سنگین پذیرایی را نمی‌دهد، بلکه صاحب‌عزا را ملزم می‌کند تا از کسانی که برای تسلیت نزد او آمده‌اند و مبلغی در پاکت گذاشته‌اند، به نحو احسن پذیرایی کند. این امر باعث شده است که بسیاری از خانواده‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که در طبقات اقتصادی پایین‌تر قرار دارند، زیر بار قرض و فشار مالی بروند.

بااین‌حال، بُعد جالب قضیه این است که فشار اقتصادی به‌تنهایی نمی‌تواند توضیح‌دهنده این تحول باشد. در بسیاری از مناطق دیگر کشور و میان اقوام مختلف، فشارهای اقتصادی مشابه منجر به ایجاد شکاف‌های طبقاتی و تفاوت‌های آشکار در برگزاری مراسم‌های سنتی شده است.

 

برای مثال، در برخی شهرها، مراسم فاتحه‌خوانی ثروتمندان با تجملات بسیار برگزار می‌شود، درحالی‌که خانواده‌های فقیر به‌سختی می‌توانند هزینه‌های اولیه را تأمین کنند. اما در جامعه عرب خوزستان، این شکاف طبقاتی به‌صورت ملموس دیده نمی‌شود. به‌جای آن، جامعه عرب برای حفظ این تناسب، راه‌حلی متمدنانه و جمع‌گرایانه برای این مشکل یافته است: اصلاح سنت‌ها به‌جای تشدید شکاف‌ها.

جامعه عرب خوزستان به دلیل ساختار قبیله‌ای و خانوادگی قوی، از سطح بالایی از همبستگی اجتماعی برخوردار است. این همبستگی که ریشه در شبکه‌های اعتماد و تعهدات متقابل دارد، در مواجهه با چالش‌های اقتصادی و اجتماعی، به‌جای ایجاد شکاف، به عاملی برای همکاری تبدیل شده است. پیر بوردیو، جامعه‌شناس فرانسوی، این پدیده را "سرمایه اجتماعی" می‌نامد؛ یعنی توانایی جامعه برای بسیج منابع جمعی در جهت حل مشکلات مشترک. در این مورد، جامعه عرب خوزستان از این سرمایه برای بازتعریف سنت‌ها استفاده کرده است.

نکته قابل‌تأمل در این حرکت اصلاحی، شکل‌گیری آن از پایین‌به‌بالا است. در ابتدا، این ایده از سوی نخبگان و بزرگان جامعه مطرح شد؛ اما به دلیل مقاومت‌های فرهنگی و اجتماعی، مورد استقبال گسترده قرار نگرفت. بااین‌حال، تغییرات تدریجی در نگرش‌های اجتماعی و افزایش آگاهی نسبت به پیامدهای منفی این سنت‌ها باعث شد که لایه‌های پایین‌تر جامعه به‌تدریج به این جنبش بپیوندند. این پدیده را می‌توان با نظریه‌های جامعه‌شناختی تغییرات اجتماعی، به‌ویژه نظریه "جنبش‌های اجتماعی جدید" توضیح داد. بر اساس این نظریه، تغییرات اجتماعی اغلب از طریق بسیج جمعی و مشارکت فعالانه افراد عادی در جامعه شکل می‌گیرد.

در این مورد، فشارهای اقتصادی به‌عنوان محرک اولیه عمل کرد، اما تغییرات فرهنگی و افزایش آگاهی نسبت به ضرورت اصلاح سنت‌ها، باعث شد که این جنبش به‌صورت خودجوش در بین مردم گسترش یابد. این فرایند نشان‌دهنده ظرفیت جامعه عرب خوزستان برای بازاندیشی در آداب‌ورسوم خود و تطبیق آن با شرایط جدید است.

 

اگرچه زنان به‌صورت رسمی در بیانیه‌ها دیده نمی‌شوند؛ اما نقش آن‌ها در پیشبرد این جنبش غیرقابل‌انکار است. زنان، به‌عنوان مدیران داخلی خانه‌ها و کسانی که مستقیماً با فشارهای اقتصادی ناشی از هزینه‌های مراسم مواجه هستند احتمالاً محرک اصلی خانواده‌ها برای پذیرش تغییرات بوده‌اند. معمولاً گفته می‌شود که در جوامع سنتی، زنان اغلب به‌عنوان "نگهبانان فرهنگ" عمل می‌کنند؛ اما درعین‌حال می‌توانند با بازتعریف نقش‌های سنتی به عاملان تغییر تبدیل شوند.

یکی دیگر از ابعاد مهم این حرکت اصلاحی، منع تیراندازی هوایی در مراسم شادی و عزا است. این اقدام نشان‌دهنده تأثیر کار فرهنگی و تلاش برای تغییر نگرش‌های اجتماعی در راستای کاهش خشونت است. تیراندازی هوایی که در گذشته به‌عنوان نشانه‌ای از شادی یا عزاداری انجام می‌شد، در سال‌های اخیر به یک معضل اجتماعی تبدیل شده بود. سالانه چندین نفر بر اثر اصابت گلوله‌های سرگردان جان خود را از دست می‌دادند و خسارات مالی قابل‌توجهی به جامعه وارد می‌شد.

بااین‌حال، علی‌رغم قوانین سخت‌گیرانه در مورد نگهداری و استفاده غیرقانونی از سلاح، این پدیده همچنان در برخی مناطق رواج داشت. این امر نشان‌دهنده مقاومت بخشی از جامعه در برابر قوانین مدنی و تمایل به حفظ سنت‌های قدیمی بود. اما با گسترش موج اصلاحات اجتماعی در جامعه عرب، امید می‌رود که این سنت خطرناک به طور کامل منسوخ شود. این تغییر نه‌تنها نشان‌دهنده تأثیر کار فرهنگی است، بلکه بیانگر ظرفیت جامعه برای جایگزینی روش‌های متمدنانه به‌جای رفتارهای خشونت‌آمیز است.

رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی در گسترش این جنبش اصلاحی داشته‌اند. انتشار بیانیه‌ها، اخبار و تحلیل‌ها در فضای مجازی باعث شده است که این حرکت به‌سرعت گسترش یابد.

 

مانوئل کاستلز، جامعه‌شناس اسپانیایی، در نظریه "جامعه شبکه‌ای" خود توضیح می‌دهد که در عصر اطلاعات، شبکه‌های ارتباطی دیجیتال به ابزاری قدرتمند برای بسیج اجتماعی تبدیل می‌شوند. در این مورد نیز، نسل جوان جامعه عرب خوزستان که به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی دسترسی گسترده‌ای دارد با انتشار محتوا و ایجاد گفت‌وگوهای انتقادی به تسریع این جنبش کمک کرده است.

اگرچه این جنبش از پایین‌به‌بالا شکل گرفته است، اما نمی‌توان نقش رهبران سنتی، بزرگان قبایل و شیوخ را نادیده گرفت. این افراد با پذیرش تغییرات و همراهی با جنبش، به مشروعیت‌بخشیدن به آن کمک کرده‌اند.

 

در جوامع قبیله‌ای، رهبران سنتی اغلب به‌عنوان واسطه‌هایی بین سنت و مدرنیته عمل می‌کنند. برای مثال، در برخی جوامع آفریقایی، رهبران قبیله‌ای با همراهی در پروژه‌های توسعه‌ای، به تطبیق سنت‌ها با نیازهای جدید کمک کرده‌اند. در خوزستان نیز، همراهی شیوخ با این جنبش نشان می‌دهد که سنت و مدرنیته لزوماً در تضاد نیستند بلکه می‌توانند در خدمت بهبود شرایط اجتماعی قرار گیرند.

جهانی‌شدن و افزایش ارتباطات بین‌المللی باعث شده است که ارزش‌های جدیدی در جوامع سنتی نفوذ کنند. رونالد اینگلهارت، جامعه‌شناس آمریکایی، در نظریه "تغییر ارزش‌ها" بیان می‌کند که با افزایش رفاه اقتصادی و دسترسی به اطلاعات، ارزش‌های سنتی به‌تدریج جای خود را به ارزش‌های مدرن می‌دهند. در جامعه عرب خوزستان نیز آشنایی با تجربیات دیگر جوامع در کاهش خشونت و تعدیل سنت‌های پرهزینه، به شکل‌گیری این جنبش کمک کرده است.

حرکت اصلاحی اخیر در جامعه عرب خوزستان را می‌توان نمونه‌ای بارز از توانایی یک جامعه برای بازتعریف سنت‌ها در مواجهه با تغییرات اجتماعی و اقتصادی دانست. این جنبش، نشان‌دهنده ظرفیت جامعه عرب برای تطبیق با شرایط جدید و یافتن راه‌حل‌های جمع‌گرایانه برای مشکلات مشترک است. فشارهای اقتصادی به‌عنوان محرک اولیه عمل کردند، اما تغییرات فرهنگی و افزایش آگاهی اجتماعی بودند که این حرکت را به یک جنبش فراگیر تبدیل کردند.

 

در نهایت، این تحولات نشان‌دهنده این واقعیت است که سنت‌ها هرچند ریشه‌دار و دیرینه، می‌توانند در مواجهه با تغییرات اجتماعی بازتعریف شوند. جامعه عرب خوزستان با این حرکت اصلاحی، نه‌تنها به کاهش فشارهای اقتصادی کمک کرده است، بلکه گامی مهم در راستای کاهش خشونت و ارتقای فرهنگ مدنی برداشته است.

این تجربه می‌تواند نویدبخش تغییرات نوین و مثبت در جامعه عرب و الهام‌بخش دیگر جوامع باشد که در مواجهه با چالش‌های مشابه، به‌جای تشدید شکاف‌ها، به دنبال راه‌حل‌های جمعی و متمدنانه باشند.

حمزه سلمان‌پور