تقلب‌های وطنی
اگر خاطرتان باشد، خرداد سال1402 بود که گزارش تکان‌دهنده مرکز پژوهش‌های مجلس درباره قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی منتشر شد. در بخشی از گزارش آمده بود:«طی سال‌های 1398 تا 1401، بیش از 29درصد پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در مقطع دكترا و 46درصد در مقطع كارشناسی ارشد به روش كپی‌برداری و تقلب تهیه شده است». البته فکر نکنید منشأ و مبدأ زمانی این نوع تقلب علمی، به دهه90 محدود می‌شود. از اواسط دهه80 تا اوایل سال‌های دهه90 هم بارها افشاگری‌هایی درباره جعل مدرک تحصیلی، سرقت اختراع و تقلب علمی برخی چهره‌های سیاسی در ایران منتشر شده بود. از دهه90 اما گویا ماجرا شدت گرفت، عمومیت یافت و به مجامع بین‌المللی علمی کشیده شد. مثلاً آبان سال1395 خبرگزاری ایسنا به نقل از مجله علمی «نیچر» نوشت 58 مقاله منتشرشده در هفت نشریه علمی جهان و به قلم 282 پژوهشگر ایرانی ساكن ایران، به دلیل سرقت علمی، تقلب و تبانی درباره مؤلف و در روند بررسی علمی حذف شده و ۴۹ مقاله دیگر هم برای تقلب‌های احتمالی تحت بررسی قرار دارند! دو ماه بعد، معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم از شناسایی 398 نفر از دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، بهداشت و دانشگاه آزاد در تولید 58 مقاله تقلبی خبر داد. یک سال بعد مؤسسه انتشارات «الزویر» اعلام کرد 26 مقاله علمی از نویسندگان ایرانی كه به دانشگاه آزاد وابسته بودند را به دلیل تقلب در داوری از لیست مقالات مجلات خود حذف كرده است. این را هم ناگفته می‌دانید که با توجه به گذشت زمان و پیشرفت ابزار و روش‌های تقلب علمی، آمار و ارقامی که بالاتر گفتیم، قطعاً افزایش یافته است. ضمن اینکه پدیده تقلب و جعل مقالات علمی و پژوهشی هم ابعاد و زوایای تازه‌ای پیدا کرده و درباره آن تشکیلات و روابط مالی پشت پرده‌ای هم شکل گرفته است. از پایان‌نامه نویسی و فروشی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی بگیرید تا مؤسسات به ظاهر قانونی که با شما تماس می‌گیرند و اگر مایل به دریافت مثلاً مدرک دکترای فلان رشته از فلان دانشگاه باشید، برایتان رزومه علمی تهیه کرده، چندین مقاله علمی به نامتان ثبت می‌کنند، کتاب می‌نویسند و به نامتان منتشر می‌کنند و البته حداقل چند صد میلیون و بنا به رشته و مدرک تحصیلی چندین میلیارد هم هزینه می‌گیرند!
بازارمکاره
کارچاق‌کن‌ها و جاعلان اندک علمی سابق، امروزه جایشان را به کارخانه‌های تولید و ساخت مقاله و مدرک داده‌اند و نه‌تنها در ایران که در کل جهان صنعت «مقاله‌سازی» رواج پیدا کرده و صدای مؤسسات نظارتی بین‌المللی را هم درآورده است. «تابناک» به نقل از وب‌سایت Glass Almanac نوشته است: «در عصر حاضر، پدیده و جعلی که به وفور توسط شبکه‌های مخفی موسوم به «کارخانه‌های مقاله» تولید می‌شوند، سیل‌آسا مجلات علمی را پر کرده و ضمن تحریف واقعیات، مسیر دستیابی به دانش اصیل را منحرف می‌کنند».
دنیای پشت پرده این پدیده، بازار مکاره‌ای است که در آن، بنگاه‌های مخفی، مقالاتی سراسر جعلی تولید می‌کنند یا با اندکی تغییر در آثار پیشین، آن‌ها را به عنوان پژوهشی اصیل قالب می‌کنند. مشتری‌های این مقالات را محققان درمانده‌ای تشکیل می‌دهند که برای انتشار سریع مقاله حاضرند در ازای پرداخت چند هزار دلار نامشان را به عنوان دانشمند روی مقاله و مطالعه‌ای جعلی ببینند و برای خودشان اعتباری کاذب بسازند.
داورهای خودمانی
برخی از این کارخانه‌ها پا را از این هم فراتر گذاشته و داوران جعلی هم می‌سازند. به این ترتیب که مقالاتی را به همراه اسامی پیشنهادی داورانی که درواقع خودشان هستند، ارسال می‌کنند و این افراد بدون هیچ نظارت واقعی، مقالات را تأیید می‌کنند. برخی دیگر تصاویر را دستکاری و یا نتایج را جعل می‌کنند و یا جداول داده‌ها را به دلخواه خود تغییر می‌دهند.
ممکن است فکر کنید این تجارت سیاه، یک پدیده متقلبانه است که بعضی‌ها را به پول و بعضی دیگر را به مدرک دلخواهشان می‌رساند و ضرری برای کسی و جایی ندارد، اما مشکل اینجاست که این مقالات و پژوهش‌های جعلی به اشتراک گذاشته شده و مورد استناد قرار می‌گیرند و بخشی از بدنه علمی و دانشگاهی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. در حوزه پزشکی و بهداشت این ماجرا بسیار نگران‌کننده است. بررسی‌ها می‌گوید برخی از مطالعات جعلی، تحقیقات سرطان را به بیراهه کشانده و دانشمندانی که از روی حسن نیت به داده‌های نادرست اتکا کرده‌اند، گمراه شده‌اند. در جریان همه‌گیری کووید۱۹ هم برخی مطالعات بی‌کیفیت یا آشکارا دستکاری‌شده، آتش مناقشات بر سر برخی از روش‌های درمانی را شعله‌ورتر کرد و موجب سردرگمی افکار عمومی شد که کدام درمان و مراقبت اثربخش است و کدام نیست.
مسئله اعتماد هم واقعاً مهم است. وقتی یک رسوایی علمی برملا می‌شود، اعتبار کل نظام علمی زیر سؤال می‌رود. در دنیایی که تئوری‌های توطئه در سایه کوچک‌ترین تردیدی رشد می‌کنند، البته در مواجهه با این تهدید، اقداماتی برای مقابله با آن در حال انجام است. ابزارهای دیجیتالی برای ردیابی مقالات مشکوک توسعه یافته‌اند. الگوریتم‌هایی مانند
“Problematic Paper Screener” میلیون‌ها مطالعه را برای شناسایی الگوهای مشکوک بررسی می‌کنند، در حالی که پلتفرم‌هایی مانند «Retraction Watch» مقالات پس گرفته شده را ردیابی می‌کنند تا از ادامه استناد به آن‌ها جلوگیری شود. با این حال اوضاع به‌شدت پیچیده و خطرناک شده چون مقاله‌سازها و مافیایش هم روز به روز خودشان را به فناوری مجهزتر کرده و برای سوءاستفاده از آن تلاش بیشتری می‌کنند.
خبرنگار: مجید تربت‌زاده