«محمدرضا شالبافان» سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در پاسخ به این سوال که با توجه به این که در تولیدات سینما و نمایش خانگی علاوه بر سیگار، استفاده از موادی همچون ماریجوانا و کوکایین نمایش داده می‌شود، چنین تولیداتی چه نقشی در عادی‌سازی استفاده از این مواد میان مخاطبان ایجاد می‌کند؟ گفت: نگرانی اصلی این است که نه تنها عادی‌سازی رخ دهد، بلکه بعضی اوقات آشنایی بیشتری با نحوه مصرف مواد در افراد مختلف، از جمله نوجوانان ایجاد کند. به تصویر کشیدن مصرف مواد یعنی اینکه در فیلمی، فضایی ایجاد شود که نشان داده شود که فرد در حال مصرف ماده‌ای است می‌تواند لزوماً به معنای تبلیغ و ترویج مسئله نباشد، چرا که این موضوع جزئی از زندگی جامعه است و به عنوان آسیب اجتماعی شناخته می‌شود و وقتی یک آسیب اجتماعی داریم، ممکن است در اثرات سینمایی و هنری بازخورد داشته باشد.
او ادامه داد: اما اگر در این صحنه مصرف ماده، ابزارهای مصرف‌کننده یا انواع مختلف مواد نشان داده شود، نگرانی‌هایی وجود دارد که ممکن است باعث ترویج مصرف ماده و عادی‌سازی مصرف شود. به همین خاطر، پیشنهاد و درخواست جدی ما از سینماگران و دست‌اندکاران چه در قالب برنامه‌های تلویزیونی و چه سینما، این است که اگر تمایل دارند به آسیب‌های مرتبط با اعتیاد که یک آسیب اجتماعی جدی و مهم در جامعه ما است، بپردازند، مسئولانه این اقدام را انجام دهند.
وی تصریح کرد: یعنی بایدها و نبایدهای موضوع را در نظر بگیرند. به‌طور مثال، اگر شاهد این باشیم که مصرف‌کننده یک ماده، شخصیت اصلی و قهرمان داستان باشد و مصرف ماده نه تنها برایش آسیب ایجاد نکند، بلکه باعث شود که آن شخصیت به اهداف خودش برسد، این امر به وضوح باعث تقویت نگاه مصرف‌کننده در جامعه می‌شود و می‌تواند کاملا آسیب‌زا باشد.
شالبافان با اشاره به توجه مسئولانه فیلمسازان به مسئله مصرف مواد در تولیدات نمایشی اضافه کرد: اما اگر شاهد باشیم شخصیتی که مصرف‌کننده ماده است، همانند چیزی که در واقعیت جامعه هم دیده می‌شود، با رفتارش، ناتوانی‌هایش و عوارض مصرف مواد به خودش و دیگران آسیب می‌زند، این می‌تواند آموزنده و تقویت‌کننده رفتارهای مثبت در جامعه و رفتارهای مبتنی بر سلامت روانی اجتماعی شود. لذا فیلمسازان باید در این موضوع کاملا مسئولانه رفتار کنند و تلاش کنند که هر چیزی را با هدف گیشه مخدوش نکنند.
سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت تاکید کرد: ما درک می‌کنیم که برای سینماگران نیاز مخاطب مهم است و دوست دارند چیزی که می‌سازند برای مخاطب جذاب باشد. اما فکر می‌کنم اتفاقاً چیزی جذاب خواهد بود که در طولانی‌مدت تأثیرگذار باشد و به سلامت روانی و اجتماعی افراد جامعه توجه ویژه و مسئولانه داشته باشد.
شالبافان در پاسخ به این سوال که آیا مطالعه‌ای صورت گرفته که نشان دهد چنین تولیدات نمایشی در افزایش مصرف دخانیات، مواد مخدر و به‌طور کلی اعتیاد تأثیر داشته است؟ گفت: در کشور ما، این مطالعات چندان انجام نشده‌اند و حتماً نیاز است که انجام شوند. اطلاعات علمی در خصوص تأثیر این رویکردها در جامعه ایرانی چندان کامل نیست و باید حتما بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. اما مطالعات جهانی نشان داده‌اند که نمایش صحنه مصرف سیگار، الکل و مواد به‌ویژه توسط شخصیت قهرمان داستان و شخصیت‌هایی که فرد با آن‌ها هم‌ذات‌پنداری می‌کند، می‌تواند باعث افزایش تمایل به مصرف شود.
او اظهار داشت: این نکته را هم باید در نظر داشت که گاهی اوقات ممکن است در سریال یا فیلم شاهد باشیم که شخصیتی رفتارهای ناپسندی انجام می‌دهد و اصولاً شخصیت منفی است، اما واقعیت این است که قهرمان شر است. یعنی مشاهده‌کننده‌ی فیلم، به‌ویژه نوجوانان و جوانان، علی‌رغم اینکه آن فرد رفتارهایی به وضوح اشتباه و خلاف هنجارهای اخلاقی انجام می‌دهد، با او هم‌ذات‌پنداری می‌کنند و در اینجا خطر جدی وجود دارد.
سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت افزود: برای مثال، قهرمانی که در فیلم‌های اخیر و همچنین نمایش خانگی شاهد هستیم، خیلی اوقات وقتی با کارگردان و تهیه‌کننده صحبت می‌کنیم می‌گویند که این شخصیت منفی است و معلوم است که مواد یا الکل مصرف می‌کند و یا سیگار مصرف می‌کشد. اما واقعیت این است که آن‌ها شخصیت قهرمان شر را ساخته‌اند. وقتی این فیلم در جامعه نمایش داده می‌شود و این قهرمان شر به طور مثال کسی را می‌کشد، هرچند که همه می‌دانند غیرقانونی است، اما برایش کف می‌زنند و این جای نگرانی دارد. اگر ما به این نکته توجه نکنیم که نوجوانان و جوانان با او هم‌ذات‌پنداری می‌کنند، این می‌تواند تأثیر منفی در سطح جامعه داشته باشد.
وی درباره برنامه دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در راستای ارائه مشاوره قبل از تولیدات نمایشی، توضیح داد: دفتر ما با همکاران ساترا جلسه‌ی خوب و ارزشمندی داشتیم و محرک جلسه این بود که احساس کردیم در بعضی از فیلم‌هایی که اخیراً در شبکه نمایش خانگی پخش می‌شود، مشکلات جدی وجود دارد. درست است که مسائل مربوط به مصرف مواد، الکل و خشونت باید مورد توجه قرار بگیرد، اما بسیاری از اوقات شاهد این هستیم که چهره بیمارستان روان‌پزشکی، روان‌پزشک و روان‌شناس به‌طور کامل مخدوش، آسیب‌زا و به صورت منحرف شده نشان داده می‌شود.
او ادامه داد: در سریال‌های اخیر، وقتی بیمارستان روان‌پزشکی یا مرکز نگهداری بیماران روان‌پزشکی نشان داده می‌شود، صحنه‌هایی از این که یک پرستار مدام بیماران را می‌زند یا بیماران حرکات بسیار مضحک و غیرعقلانی انجام می‌دهند، نشان داده می‌شود. در حالی که من دعوت می‌کنم از فیلمسازان یک بار با اجازه قانونی مراجعه کنند و بیمارستان‌های روان‌پزشکی را ببینند. رفتار روان‌شناسان و روان‌پزشکان و پرستاران در کشور ما با بیماران در بیمارستان‌ها بسیار انسانی و همراه با احترام و رعایت حقوق بشر و کرامت انسانی است.
شالبافان یادآور شد: علاوه بر این بیماران نیز عموما با استفاده از درمان‌های مختلف خیلی زود حالت پایدار و قابل قبولی پیدا می‌کنند و صحنه‌های عجیب و غریبی که در برخی فیلم‌ها می‌بینیم، در بیمارستان‌ها وجود ندارد. اما به خاطر اینکه نگرش غلط در این زمینه وجود دارد، چنین تصویر غلطی از این شرایط ارائه می‌دهند. این امر باعث می‌شود که اعتماد جامعه به روان‌شناس، روان‌پزشک، تیم سلامت روان و روان‌پرستاران که واقعاً کار سختی بر عهده دارند، سلب شود. همچنین افراد احساس کنند هر کسی که در بیمارستان روان‌پزشکی بستری است، مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد که اشتباه و دروغ محض است.
وی عنوان کرد: به همکاران ساترا پیشنهاد دادیم و مورد قبول قرار گرفت تا در مورد سریال‌هایی که به موضوع سلامت روان می‌پردازند، قبل از تهیه فیلم و در زمان تأیید فیلمنامه، فیلم را بازبینی کنیم. می‌توان از کارشناسان خبره و صاحب‌نظر ما در جامعه روان‌پزشکی و روان‌شناسی که آشنایی کامل با موضوع سینما دارند، در این موارد از آن‌ها دعوت به عمل بیاوریم و دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت می‌تواند مدیریت این موضوع را بر عهده بگیرد تا در این بخش به فیلمنامه‌نویس بازخورد بدهد و در همین مرحله قبل از تولید فیلم، موضوع مدیریت شود.
او افزود: البته ممکن است که یک فیلمنامه تأیید شود، اما در مرحله تولید مواردی به چشم بیاید که خیلی مناسب نیست. عموما مشکل جدی با داستان فیلم وجود ندارد بلکه مشکلات ما اکثرا در تولیدات نمایش خانگی در حد چند ثانیه است که اگر این صحنه‌ها حذف شوند آسیب خاصی به داستان فیلم نمی‌زند. بلکه فقط آسیبی که به سلامت روان و وجهه تیم سلامت روان و بیماران روان‌پزشکی در جامعه وارد می‌شود، حذف شود.
سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در پایان خاطر نشان کرد: از این رو لازم است در این موارد با مشاوره و مشورت هنرمندان تلاش شود که سلامت روانی حفظ شود. هدف ما این است که هنرمندان با الزامات نمایش مسئولانه مسائل سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد در سینما و تلویزیون آشنا شوند. رویکرد ما تشویقی است و از دغدغه هنرمندان استقبال می‌کنیم.
∎
او ادامه داد: اما اگر در این صحنه مصرف ماده، ابزارهای مصرف‌کننده یا انواع مختلف مواد نشان داده شود، نگرانی‌هایی وجود دارد که ممکن است باعث ترویج مصرف ماده و عادی‌سازی مصرف شود. به همین خاطر، پیشنهاد و درخواست جدی ما از سینماگران و دست‌اندکاران چه در قالب برنامه‌های تلویزیونی و چه سینما، این است که اگر تمایل دارند به آسیب‌های مرتبط با اعتیاد که یک آسیب اجتماعی جدی و مهم در جامعه ما است، بپردازند، مسئولانه این اقدام را انجام دهند.
وی تصریح کرد: یعنی بایدها و نبایدهای موضوع را در نظر بگیرند. به‌طور مثال، اگر شاهد این باشیم که مصرف‌کننده یک ماده، شخصیت اصلی و قهرمان داستان باشد و مصرف ماده نه تنها برایش آسیب ایجاد نکند، بلکه باعث شود که آن شخصیت به اهداف خودش برسد، این امر به وضوح باعث تقویت نگاه مصرف‌کننده در جامعه می‌شود و می‌تواند کاملا آسیب‌زا باشد.
شالبافان با اشاره به توجه مسئولانه فیلمسازان به مسئله مصرف مواد در تولیدات نمایشی اضافه کرد: اما اگر شاهد باشیم شخصیتی که مصرف‌کننده ماده است، همانند چیزی که در واقعیت جامعه هم دیده می‌شود، با رفتارش، ناتوانی‌هایش و عوارض مصرف مواد به خودش و دیگران آسیب می‌زند، این می‌تواند آموزنده و تقویت‌کننده رفتارهای مثبت در جامعه و رفتارهای مبتنی بر سلامت روانی اجتماعی شود. لذا فیلمسازان باید در این موضوع کاملا مسئولانه رفتار کنند و تلاش کنند که هر چیزی را با هدف گیشه مخدوش نکنند.
سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت تاکید کرد: ما درک می‌کنیم که برای سینماگران نیاز مخاطب مهم است و دوست دارند چیزی که می‌سازند برای مخاطب جذاب باشد. اما فکر می‌کنم اتفاقاً چیزی جذاب خواهد بود که در طولانی‌مدت تأثیرگذار باشد و به سلامت روانی و اجتماعی افراد جامعه توجه ویژه و مسئولانه داشته باشد.
شالبافان در پاسخ به این سوال که آیا مطالعه‌ای صورت گرفته که نشان دهد چنین تولیدات نمایشی در افزایش مصرف دخانیات، مواد مخدر و به‌طور کلی اعتیاد تأثیر داشته است؟ گفت: در کشور ما، این مطالعات چندان انجام نشده‌اند و حتماً نیاز است که انجام شوند. اطلاعات علمی در خصوص تأثیر این رویکردها در جامعه ایرانی چندان کامل نیست و باید حتما بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. اما مطالعات جهانی نشان داده‌اند که نمایش صحنه مصرف سیگار، الکل و مواد به‌ویژه توسط شخصیت قهرمان داستان و شخصیت‌هایی که فرد با آن‌ها هم‌ذات‌پنداری می‌کند، می‌تواند باعث افزایش تمایل به مصرف شود.
او اظهار داشت: این نکته را هم باید در نظر داشت که گاهی اوقات ممکن است در سریال یا فیلم شاهد باشیم که شخصیتی رفتارهای ناپسندی انجام می‌دهد و اصولاً شخصیت منفی است، اما واقعیت این است که قهرمان شر است. یعنی مشاهده‌کننده‌ی فیلم، به‌ویژه نوجوانان و جوانان، علی‌رغم اینکه آن فرد رفتارهایی به وضوح اشتباه و خلاف هنجارهای اخلاقی انجام می‌دهد، با او هم‌ذات‌پنداری می‌کنند و در اینجا خطر جدی وجود دارد.
سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت افزود: برای مثال، قهرمانی که در فیلم‌های اخیر و همچنین نمایش خانگی شاهد هستیم، خیلی اوقات وقتی با کارگردان و تهیه‌کننده صحبت می‌کنیم می‌گویند که این شخصیت منفی است و معلوم است که مواد یا الکل مصرف می‌کند و یا سیگار مصرف می‌کشد. اما واقعیت این است که آن‌ها شخصیت قهرمان شر را ساخته‌اند. وقتی این فیلم در جامعه نمایش داده می‌شود و این قهرمان شر به طور مثال کسی را می‌کشد، هرچند که همه می‌دانند غیرقانونی است، اما برایش کف می‌زنند و این جای نگرانی دارد. اگر ما به این نکته توجه نکنیم که نوجوانان و جوانان با او هم‌ذات‌پنداری می‌کنند، این می‌تواند تأثیر منفی در سطح جامعه داشته باشد.
وی درباره برنامه دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در راستای ارائه مشاوره قبل از تولیدات نمایشی، توضیح داد: دفتر ما با همکاران ساترا جلسه‌ی خوب و ارزشمندی داشتیم و محرک جلسه این بود که احساس کردیم در بعضی از فیلم‌هایی که اخیراً در شبکه نمایش خانگی پخش می‌شود، مشکلات جدی وجود دارد. درست است که مسائل مربوط به مصرف مواد، الکل و خشونت باید مورد توجه قرار بگیرد، اما بسیاری از اوقات شاهد این هستیم که چهره بیمارستان روان‌پزشکی، روان‌پزشک و روان‌شناس به‌طور کامل مخدوش، آسیب‌زا و به صورت منحرف شده نشان داده می‌شود.
او ادامه داد: در سریال‌های اخیر، وقتی بیمارستان روان‌پزشکی یا مرکز نگهداری بیماران روان‌پزشکی نشان داده می‌شود، صحنه‌هایی از این که یک پرستار مدام بیماران را می‌زند یا بیماران حرکات بسیار مضحک و غیرعقلانی انجام می‌دهند، نشان داده می‌شود. در حالی که من دعوت می‌کنم از فیلمسازان یک بار با اجازه قانونی مراجعه کنند و بیمارستان‌های روان‌پزشکی را ببینند. رفتار روان‌شناسان و روان‌پزشکان و پرستاران در کشور ما با بیماران در بیمارستان‌ها بسیار انسانی و همراه با احترام و رعایت حقوق بشر و کرامت انسانی است.
شالبافان یادآور شد: علاوه بر این بیماران نیز عموما با استفاده از درمان‌های مختلف خیلی زود حالت پایدار و قابل قبولی پیدا می‌کنند و صحنه‌های عجیب و غریبی که در برخی فیلم‌ها می‌بینیم، در بیمارستان‌ها وجود ندارد. اما به خاطر اینکه نگرش غلط در این زمینه وجود دارد، چنین تصویر غلطی از این شرایط ارائه می‌دهند. این امر باعث می‌شود که اعتماد جامعه به روان‌شناس، روان‌پزشک، تیم سلامت روان و روان‌پرستاران که واقعاً کار سختی بر عهده دارند، سلب شود. همچنین افراد احساس کنند هر کسی که در بیمارستان روان‌پزشکی بستری است، مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد که اشتباه و دروغ محض است.
وی عنوان کرد: به همکاران ساترا پیشنهاد دادیم و مورد قبول قرار گرفت تا در مورد سریال‌هایی که به موضوع سلامت روان می‌پردازند، قبل از تهیه فیلم و در زمان تأیید فیلمنامه، فیلم را بازبینی کنیم. می‌توان از کارشناسان خبره و صاحب‌نظر ما در جامعه روان‌پزشکی و روان‌شناسی که آشنایی کامل با موضوع سینما دارند، در این موارد از آن‌ها دعوت به عمل بیاوریم و دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت می‌تواند مدیریت این موضوع را بر عهده بگیرد تا در این بخش به فیلمنامه‌نویس بازخورد بدهد و در همین مرحله قبل از تولید فیلم، موضوع مدیریت شود.
او افزود: البته ممکن است که یک فیلمنامه تأیید شود، اما در مرحله تولید مواردی به چشم بیاید که خیلی مناسب نیست. عموما مشکل جدی با داستان فیلم وجود ندارد بلکه مشکلات ما اکثرا در تولیدات نمایش خانگی در حد چند ثانیه است که اگر این صحنه‌ها حذف شوند آسیب خاصی به داستان فیلم نمی‌زند. بلکه فقط آسیبی که به سلامت روان و وجهه تیم سلامت روان و بیماران روان‌پزشکی در جامعه وارد می‌شود، حذف شود.
سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت در پایان خاطر نشان کرد: از این رو لازم است در این موارد با مشاوره و مشورت هنرمندان تلاش شود که سلامت روانی حفظ شود. هدف ما این است که هنرمندان با الزامات نمایش مسئولانه مسائل سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد در سینما و تلویزیون آشنا شوند. رویکرد ما تشویقی است و از دغدغه هنرمندان استقبال می‌کنیم.