نورلان‌بک تورگون‌بکویچ شکیف، روزنامه‌نگاری که به سیاستمدار تبدیل شده، بیش از دو دهه است که نامی آشنا در قرقیزستان به شمار می‌رود.
او که از دو سال و نیم پیش ریاست پارلمان این کشور را بر عهده دارد، اخیراً اعلام کرد که نام خانوادگی‌اش را به‌طور قانونی به تورگون‌بک اوغلو تغییر داده و از نام خانوادگی و پدریِ روسی‌شدهٔ خود دست کشیده است.
او در پستی در فیس‌بوک نوشت: «این تصمیم را یک‌شبه نگرفتم. مدت‌ها آرزوی آن را داشتم.» تورگون‌بک اوغلو در این پست بر اهمیت هویت ملی، زبان، دین و سنت‌ها هم تأکید کرد.
پارلمان قرقیزستان ۱۸ بهمن ماه لایحه‌ای را تصویب کرد که هدف آن ترویج نام‌های خانوادگی سنتی قرقیزی و «گسترش گزینه‌های نام خانوادگی مطابق با آداب و ویژگی‌های فرهنگی قرقیزها» بود.
گرایش به نام‌های سنتی
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، تغییر نام خانوادگی مطابق با سنت‌های ملی به یک روند رایج در قرقیزستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شد.
با این حال، این اشتیاق به مرور زمان کم‌رنگ شد، زیرا فقر گسترده در منطقه میلیون‌ها نفر را مجبور کرد برای یافتن کار به روسیه مهاجرت کنند. برخی از کارگران مهاجر که با رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی صحبت کرده‌اند، گفته‌اند که داشتن نام خانوادگی روسی‌شده زندگی را در روسیه آسان‌تر می‌کند.
اما این روند دوباره در حال بازگشت است و برخی از کارشناسان آن را به تغییر فضای سیاسی پس از حملهٔ گستردهٔ روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ نسبت می‌دهند؛ حمله‌ای که بسیاری در منطقه با آن مخالف‌اند.
چه چیزی تغییر کرده است؟
در اوایل دهه ۲۰۰۰، ده‌ها هزار قرقیز نام خانوادگی خود را تغییر دادند و پسوندهای روسی ov / ev و ova / eva را حذف کردند و به جای آن پسوندهای قرقیزی اوغلو (برای مردان) و کیزی (برای زنان) را برگزیدند.
لایحه جدید قرقیزستان چندین گزینه برای نام‌های خانوادگی مطابق با سنت‌های ملی ارائه می‌دهد، از جمله پسوند Tegi که برای هر دو جنسیت مناسب است، و پسوندهای Din و Den که به ترتیب برای مردان و زنان استفاده می‌شود.
این قانون همچنین تصریح می‌کند که شهروندان قرقیزستان، اگر خودشان بخواهند، می‌توانند نام‌های خانوادگی روسی‌شده را انتخاب کنند و اعضای گروه‌های قومی مختلف آزادند نام‌های خود را مطابق با سنت‌های ملی خود تنظیم کنند.
«تاجیک اصیل»
تاجیکستان تنها کشور آسیای مرکزی است که در سال ۲۰۱۶ به طور رسمی نام‌های خانوادگی روسی‌شده را ممنوع کرد.
دولتِ دوشنبه همچنین شهروندانش را موظف کرده است که برای فرزندان خود نام‌های «اصیل» تاجیکی انتخاب کنند. دولت فهرستی از نام‌های پیشنهادی برای نوزادان هم منتشر کرده است. این اقدام به عنوان تلاشی برای مقابله با افزایش محبوبیت نام‌های عربی و اسلامی تلقی شده است.
رئیس‌جمهور تاجیکستان، امامعلی رحمان، در سال ۲۰۰۷ نام خانوادگی روسی‌شدهٔ خود را تغییر داد و تنها رهبر آسیای مرکزی است که چنین اقدامی انجام داده است.
ازبکستان و قزاقستان نیز در اواسط دهه ۱۹۹۰ قوانین جدیدی تصویب کردند که به شهروندان‌شان اجازه می‌دهد نام‌های خانوادگی خود را مطابق با سنت‌های ملی انتخاب کنند.
با این حال، بیشتر ازبک‌ها نام‌های خانوادگی روسی‌شدهٔ خود را حفظ کرده‌اند، درحالی‌که در قزاقستان نام‌های خانوادگی سنتی محبوبیت بیشتری پیدا کرده‌اند، به‌ویژه در میان نخبگان فرهنگی و نسل‌های جوان‌تر.
ترکمنستان نیز، که دولتی به‌شدت کنترل‌‌شده دارد، تاکنون نام‌های خانوادگی روسی‌شده را تا حد زیادی حفظ کرده است.
تغییر نام‌های جغرافیایی دوران شوروی
در آسیای مرکزی، تلاش‌های تازه‌ای برای تغییر نام شهرها، روستاها، خیابان‌ها و مدارس که از دوران شوروی به‌جا مانده‌اند، آغاز شده است.
قزاقستان یک «نقشه راه» برای سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۵ تصویب کرده که هدف آن جایگزینی آن دسته از نام‌های جغرافیایی است که «از نظر ایدئولوژیکی منسوخ شده است».
این‌گونه تغییرات با مخالفت مسکو روبه‌رو شده، چون روسیه همچنان نفوذ قابل‌توجهی در منطقه دارد.
در نوامبر ۲۰۲۲، قانون‌گذاران روس یک ابتکار در قرقیزستان را به‌شدت محکوم کردند که هدف آن تغییر نام چهار منطقهٔ بیشکک بود که همچنان نام‌های دوران کمونیستی خود را حفظ کرده‌اند.
اسامی چهار ناحیهٔ اداری بیشکک، پایتخت قرقیزستان، به این قرار است: لنین، اسوردلوف (نام یک سیاستمدار شوروی)، بیرینچی مای (اول ماه مه)، و اکتبر (برای انقلاب اکتبر).
سیاستمداران قرقیزستان پیشنهاد داده‌اند که این ناحیه‌ها نام‌های قرقیزی دریافت کنند، اما سیاستمداران و رسانه‌های روسیه این اقدام را «تلاش برای روس‌زدایی بیشکک» توصیف کرده و خواستار توقف فوری آن شده‌اند.
احساسات متفاوت
علی‌شیر الهاموف، کارشناس مؤسسه «بررسی مرشناسی آسیای مرکزی (Central Asia Due Diligence) مستقر در لندن، می‌گوید موج جدید «بازگشت به نام‌های اصیل» در آسیای مرکزی در سال‌های اخیر تحت تأثیر حمله روسیه به اوکراین بوده است.
عزیزه اوزاک، روزنامه‌نگار قزاق که پسوند روسیِ ova را از نام خانوادگی خود حذف کرده، می‌گوید: «این حرکت نماد تمایل عمیق ما به بازگرداندن هویت ملی‌مان است که سال‌ها تحت فشار بوده است.»
با همهٔ این اوصاف، همه تمایل به پیروی از این روند ندارند.
یک دانشجوی تاجیک در شهر کازان روسیه به رادیو آزادی گفته است: «نام کوچک من پروانه (Parvona) است، اما طبق مقررات تاجیکستان، در گذرنامه‌ام با پسوند i نوشته شده و به شکل پروانای (Parvonai) درآمده است.»
او اضافه کرده که «در روسیه، استادانم مرا پروانای صدا می‌زنند و من باید به همه توضیح بدهم که نامم در واقع پروانه است. برای این‌که زندگی‌ام در روسیه راحت‌تر شود، نامم را تغییر خواهم داد.»
بر اساس آمار رسمی، در سال ۲۰۲۴، ۳۲۳ شهروند قرقیز نام خانوادگی روسی‌شدهٔ خود را کنار گذاشته و نام‌های سنتی قرقیزی را برگزیده‌اند. در همان بازه زمانی، بیش از سه هزار نفر نام‌های خانوادگی سنتی قرقیزی خود را با نسخه‌های روسی‌شده جایگزین کرده‌اند.
