روسیه، طی سه سال گذشته و به‌رغم تحریم‌های غرب، دست‌کم ۲۳۰ نفتکش به ارزش بیش از شش میلیارد دلار از شرکت‌های کشتی‌سازی در آمریکا و اتحادیهٔ اروپا خریده است. این معاملات به کمک کشورهایی انجام شده که به تحریم‌های غرب علیه روسیه نپیوسته‌اند.
«ناوگان سایه» یا «ناوگان ارواح» به کشتی‌هایی گفته می‌شود که به روسیه، ایران و برخی کشورهای دیگر کمک می‌کنند تا به‌صورت پنهانی و با نقض تحریم‌ها به صادرات نفت ادامه دهند.
برآورد شده که «ناوگان سایه» در روسیه شامل حدود ۶۰۰ کشتی است که بیش از ۷۰ درصد کل صادرات نفت روسیه را بر عهده گرفته‌اند و نقشی تعیین‌کننده در تأمین مالی جنگ روسیه علیه اوکراین ایفا می‌کنند.
خبرنگاران تحقیقی نیز به این نتیجه رسیده‌اند که شرکت‌های کشتی‌سازی به‌جای اوراق کردن کشتی‌های کهنه آن‌ها را با سود هنگفت به روسیه، ایران و ونزوئلا می‌فروشند.
همچنین، ظن این می‌رود که نفتکش‌های روسی در عملیات جاسوسی، نقشه‌برداری از زیرساخت‌های کلیدی غرب و تخریب خطوط زیردریایی برق و اینترنت دست دارند.
برآورد می‌شود روسیه از آغاز جنگ علیه اوکراین، بیش از ۸۰۰ میلیارد یورو نفت و گاز صادر کرده است. انستیتوی تحقیقات بخش انرژی در آکسفورد هم تخمین زده است که سود فروش مواد هیدروکربنی نیمی از بودجهٔ روسیه را تأمین می‌کند.
خبرنگاران ۱۳ نشریهٔ بین‌المللی در چارچوب طرح تحقیقی «رازهای ناوگان سایه» به سرپرستی نشریهٔ هلندی «پول را دنبال کن» و با مشارکت دانشگاه اقتصادی کی‌یف، جزئیات جدیدی از تلاش‌های مسکو برای دور زدن تحریم‌ها را علنی کرده‌اند.
بر اساس این گزارش، روسیه حتی پس از وضع تحریم‌های آمریکا و اتحادیهٔ اروپا از ۲۱ کشور غربی که دولت‌هایشان حامی تحریم‌ها هستند، کشتی‌های باری و نفتکش خریده است. شرکت‌هایی از آلمان، نروژ، بریتانیا و بیش از همه یونان سود هنگفتی از فروش نفتکش‌های کهنه و ناامن به روسیه کسب کرده‌اند.
از این گزارش چنین برمی‌آید که پاریس کاسیدوکوستاس-لاتسیس، تهیه‌کنندهٔ ۴۲ سالهٔ هالیوود و از وارثان یکی از ثروتمندترین خانواده‌های یونان، در تجارت کشتی‌های باری نیز نقش دارد.
شرکت او شش سال پیش دو نفتکش ۲۵۰ متری را به مبلغ حدود ۵۰ میلیون دلار خرید و در پاییز گذشته این نفتکش‌ها را به قیمت ۸۴ میلیون دلار به یک شرکت مستقر در ویتنام فروخت، اما طی یک ماه این نفتکش‌ها به «ناوگان سایه» پیوستند و نفت روسیه را جابه‌جا می‌کنند.
اتحادیهٔ اروپا در اواخر سال ۲۰۲۳ فروش کشتی‌های باری و نفتکش به روسیه را ممنوع کرد، اما فروش کشتی‌ها به روسیه از طریق کشورهای ثالث مشمول تحریم نیست.
خبرنگاران تحقیقی با تحلیل انبوهی از داده‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که شرکت‌های کشتی‌سازی فرصت را غنیمت شمرده‌اند و به‌جای اوراق کردن کشتی‌های کهنه، آن‌ها را با سود هنگفت به روسیه، ایران و ونزوئلا می‌فروشند. این شرکت‌ها مدعی‌اند که مطابق قانون عمل می‌کنند و اطلاعی از خریدار نهایی ندارند.
برای مثال، شرکت بلژیکی «ایوروناو» که به‌تازگی نام خود را به «سی‌ام‌بی تک» تغییر داده، در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ پنج کشتی به ارزش ۱۳۵ میلیون دلار به شرکتی در جزایر سیشل (مجمع‌الجزایری در اقیانوس هند) فروخت و مدعی است که «نمی‌توانستند تصور کنند این کشتی‌ها بخشی از ناوگان ارواح روسیه خواهند شد».
دیوید اوسالیوان، مسئول نظارت بر تحریم‌های اتحادیهٔ اروپا، می‌گوید برای جلوگیری از تکمیل «ناوگان سایه»، شرکت‌های اروپایی «موظف‌اند دولت‌های خود را از فروش کشتی‌های باری و نفتکش‌ها به کشورهای ثالث مطلع کنند و ثابت کنند که بررسی‌های کافی دربارهٔ اهداف این معاملات انجام داده‌اند».
اما خبرنگاران تحقیقی می‌گویند پس از وضع این مقررات در سال ۲۰۲۳، شرکت‌های اروپایی دست‌کم ۳۲ نفتکش فروخته‌اند که به دست روسیه رسیده است.
یک فعال بازار که خواسته هویتش فاش نشود، به خبرنگاران گفته است: «سود مالی بزرگ‌ترین مشوق است و هرچند تجار عمدتاً پیرو قانون‌اند، اما بین پول و ملاحظات اخلاقی، طرف پول را می‌گیرند».
میشل ویس بوکمن، تحلیلگر شرکت لوید، توضیح مشابهی می‌دهد: «اگر شما یک خودرو کهنه دارید و نمی‌خواهید از آن استفاده کنید و ارزش آن حداکثر دو هزار یورو است اما کسی به شما می‌گوید بابت این خودرو چهار هزار دلار می‌پردازد، شما نه‌تنها خودرو خود بلکه هر خودرو مشابهی را که به دست‌تان برسد، می‌فروشید. دقیقاً همین اتفاق برای شرکت‌های کشتی‌سازی افتاده است. آن‌ها ناگهان فرصت یافته‌اند از کشتی‌های کهنه خلاص شوند و سود هنگفتی هم به دست آورند».
این تحلیلگر شرکت لوید افزود: «صاحبان این کشتی‌ها متوجه‌اند که هیچ‌کس غیر از روسیه اکنون بابت کشتی‌های کهنه دو برابر ارزش‌شان پول نمی‌پردازد، اما چشم‌شان را به این موضوع بسته‌اند. همه می‌دانند کشتی‌هایی با سن بیش از ۱۵ سال که طی سه سال اخیر به دو برابر قیمت خود فروخته شده‌اند، اکنون بخشی از ناوگان روسیه هستند».
به گزارش خبرنگاران تحقیقی، شرکت‌های کشتی‌سازی یونان حدود چهار میلیارد دلار، شرکت‌های بریتانیایی حدود ۶۰۰ میلیون دلار و شرکت‌های آلمانی حدود ۲۰۰ میلیون دلار از فروش نفتکش به روسیه سود برده‌اند.
این در حالی است که تلاش دولت‌های غربی برای تحریم «ناوگان ارواح» افزایش یافته است. آمریکا در ماه گذشتهٔ میلادی سخت‌ترین تحریم‌ها را علیه صنعت نفت روسیه وضع کرد. در چارچوب این تحریم‌ها، «گازپروم‌نفت» و چندین شرکت بزرگ نفتی و بیش از ۱۸۰ نفتکش متعلق به روسیه در فهرست تحریم‌ها قرار گرفته‌اند؛ برخی از این نفتکش‌ها همچنین در کار حمل نفت ایران بودند.
پانزدهمین بستهٔ تحریمی اتحادیهٔ اروپا در ارتباط با تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، بیش از ۵۰ کشتی باری و نفتکش را به همراه شخصیت‌های حقیقی و حقوقی دخیل در دور زدن تحریم‌ها هدف قرار داده است.
گفته می‌شود در بستهٔ تحریمی جدید، تعداد بیشتری از نفتکش‌ها و شرکت‌های مرتبط به فهرست تحریم‌ها افزوده خواهد شد. این در حالی است که، به گزارش خبرنگاران طرح تحقیقی «رازهای ناوگان سایه»، یونان و قبرس و مالت اغلب از ابتکارهای اتحادیهٔ اروپا برای وضع محدودیت‌های بیشتر علیه «ناوگان سایه» روسیه ممانعت می‌کنند.
بر اساس این گزارش، در حال حاضر مجموعاً ۲۳۵ نفتکش توسط آمریکا و ۶۸ نفتکش از سوی اتحادیهٔ اروپا تحریم شده‌اند. این اقدام، غیر از مجازات روسیه، ناشی از نگرانی‌های زیست‌محیطی هم هست.
روسیه حدود دو ماه است که نمی‌تواند عواقب غرق شدن دو نفتکش در دریای سیاه را جبران کند. ولادیمیر پوتین این سانحه را «بزرگ‌ترین فاجعهٔ زیست‌محیطی قرن جاری» خوانده است.
از گزارش‌ها چنین برمی‌آید که روسیه از کشتی‌های سری «ولگونفت» که دو فروند از آن‌ها در ۱۵ دسامبر ۲۰۲۴ در تنگهٔ کرچ غرق شده‌اند، برای جابه‌جایی نفت به نفتکش‌های «ناوگان سایه» استفاده می‌کند.
