از سوی دیگر، هجوم وحشیانه عوامل رژیم پهلوی به حرم مطهر و هتک حرمت این مکان مقدس، انقلاب را به نقطه‌ای بی‌بازگشت رساند و عملاً رژیم پهلوی را در برابر موجی توفنده و غیرقابل کنترل قرار داد. این امر به ویژه پس از انتشار اخبار مربوط به اصابت گلوله مأموران به آینه‌کاری‌های رواق‌ها که نشانی از ورود آن‌ها به فضای داخلی حرم مطهر بود، تشدید شد. بنابراین با آغاز ماه محرم در 12 آذر ماه، شکل گرفتن گسترده تجمعات و راهپیمایی‌های اعتراضی در مشهد و به خصوص در فضای داخل حرم مطهر امام رضا(ع) که یکی از کانون‌های اصلی اقامه عزاداری در ماه محرم محسوب می‌شد و جمع زیادی از زائران و مجاوران در آن شرکت می‌کردند، دور از انتظار نبود. نکته‌ای که نباید از نظر دور بداریم، استقرار مثلث رهبری انقلاب اسلامی در مشهد بود؛ آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، آیت‌الله واعظ طبسی و حجت‌الاسلام هاشمی‌نژاد به عنوان سه ضلع فعال این مثلث، نقشی محوری در هدایت اعتراض‌ها در ماه محرم داشتند. این اعتراض‌ها عموماً و صرف نظر از مکان شروع، به حرم مطهر و فلکه حضرت ختم می‌شد.
راهپیمایی‌های تاسوعا و عاشورا
باشکوه‌ترین راهپیمایی‌های مشهد در پاییز 1357، 20 و 21 آذر ماه مصادف با تاسوعا و عاشورای حسینی برگزار شد. این راهپیمایی‌ها در ردیف بزرگ‌ترین راهپیمایی‌های اعتراضی دوران انقلاب اسلامی در ایران محسوب می‌شود. آمارهای انتشار یافته از حضور 500 هزار تا یک میلیون نفر در این راهپیمایی‌ها خبر می‌دهد. بیانیه‌های مربوط به این راهپیمایی‌ها که در پایان آن‌ها قرائت می‌شد، زیر نظر مثلث رهبری انقلاب اسلامی در مشهد تنظیم می‌شد و امروزه از آن‌ها به عنوان اسناد مهم تاریخ انقلاب یاد می‌شود. محل قرائت این بیانیه‌ها، عموماً ابتدای صحن موزه (رواق امام خمینی(ره) فعلی) یا بخشی از ورودی بالاخیابان به حرم مطهر بود. با وجود سابقه برگزاری راهپیمایی و شکل گرفتن قیام‌هایی علیه رژیم پهلوی در مشهد، چنین اجتماعات عظیم و منسجمی تا آن زمان بی‌سابقه بود و موجب وحشت رژیم از وضعیت شهر مشهد و حرم مطهر رضوی شد. با این حال، مثلث رهبری انقلاب اسلامی در اقدامی قاطع تصمیم گرفت با در اختیار گرفتن فضای حرم منور رضوی در شب عاشورای سال 1357، آغاز پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی را اعلام کند. این اتفاق راهبردی، شب 21 آذرماه رقم خورد.
اقامه خطبه انقلاب
مراسم خطبه‌خوانی از قدیمی‌ترین آیین‌ها در حرم مطهر رضوی است. در این مراسم که در شب عاشورا و نیز شب شهادت امام رضا(ع) با حضور گسترده خادمان، زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود، معمولاً صحن کهنه را قُرُق می‌کنند و پس از اقامه خطبه‌ای متناسب با آن شب، مداحان به نوحه‌خوانی و ذکر مصیبت می‌پردازند. رسم متداول در این مراسم، نام بردن از حاکم وقت و دعا برای او است؛ به دیگر سخن، نام حاکمی را از قلم انداختن، به نوعی معنای ساقط شدن وی و برقراری حکومتی دیگر را می‌دهد. شاید این قیاس چندان دقیق نباشد، اما می‌توان گفت مراسم خطبه‌خوانی به واقع شبیه ضرب سکه است که بر تسلط حکومت بر اماکن متبرکه و تدبیر امور آن مشروعیت می‌بخشد. در شب عاشورای آن سال، مثلث رهبری انقلاب در مشهد تصمیم گرفت سکان هدایت این مراسم را به دست بگیرد و نام محمدرضا پهلوی را از خطبه بیندازد. این اقدام در آن شرایط که هنوز – هر چند به ظاهر – عنان امور در دست عوامل رژیم شاه بود، شجاعت و شهامت بسیاری می‌خواست. وضعیت به گونه‌ای بود که نمی‌شد هیچ چیز را پیش‌بینی کرد. با این حال، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای مسئولیت این امر خطیر را پذیرفت و پس از تدارک شرایط، در آن شب به یاد ماندنی و تاریخی، پشت تریبون قرار گرفت و یکی از توفانی‌ترین خطبه‌های تاریخ انقلاب اسلامی را اقامه کرد.
محتوای آن خطبه تاریخی
خطبه تاریخی آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای از دو بخش بسیار مهم تشکیل می‌شد؛ بخش نخست خطاب به امام رضا(ع) بود، خطابی که موجی از احساسات و تأثر را در میان مردم حاضر در مراسم برانگیخت. ایشان در قسمتی از این خطبه با صدایی رسا و واژگانی بلیغ، رو به گنبد طلا و خطاب به امام(ع) گفتند: «یابن رسول‌الله! از شما معذرت می‌خواهم که طاغوتیان هر ساله مراسم امشب را در کنار تو برپا می‌کردند، در حالی که نه به تو ایمان داشتند و نه به جدت حسین(ع). ما خراسانی‌ها فقط نظاره‌گر آن‌ها بودیم. نه چاره‌ای داشتیم و نه توانی. ساکت بودیم». بخش دوم این خطبه توفانی خطاب به برخی مسئولان حاضر در مراسم و توجه دادن آن‌ها به عبرت‌های تاریخی بود. آیت‌الله خامنه‌ای برای تنویر افکار آن‌ها نمونه‌ای تاریخی را به عنوان شاهد برگزیدند و گفتند: «نکته‌ای را از تاریخ انقلاب فرانسه به شما یادآوری می‌کنم. حاکمان فرانسه در آن زمان انتظار سقوط حکومتشان را نداشتند. ۲۰ روز پیش از پیروزی انقلاب فرانسه، خیرخواهان، حاکمان را به تسلیم در برابر اراده ملت فراخواندند، اما آنان بر لجاجت و تکبر خود پافشاری کردند. انقلاب برخلاف میل حاکمان پیروز شد. اینک یکی دو ماه بیشتر به پیروزی ما نمانده است. شما را نصیحت می‌کنم و می‌گویم با مردم به نیکی رفتار کنید». وجه اشتراک هر دو بخش از سخنان خطیب مراسم خطبه‌خوانی آن شب، اعلام رسمی عدم مشروعیت رژیم و آغاز عصری جدید در تاریخ ایران بود. پیش‌بینی آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای در مراسم خطبه‌خوانی حرم مطهر رضوی خیلی زود محقق و در 22 بهمن سال 1357 رژیم شاه ساقط شد.
خبرنگار: جواد نوائیان رودسری