امامان معصوم(ع) هرکدام در بستر تاریخی خاصی می‌زیستند و با روش‌های متنوعی میراث تشیع را بر این بستر تاریخی پاسداری و ترویج می‌کردند.امام سجاد(ع) در میان امامان به خواندن ادعیه و تهجد معروف شده‌اند که البته تصور درستی است، اما باید گفت روش ایشان نشر معارف شیعه در قالب ادعیه بوده است و علاوه بر این وجه پررنگ در زندگی ایشان، ابعاد دیگری از سیره و سخن این امام بزرگوار نیز وجود دارد که برای عموم ما کمتر شناخته‌شده است. در سالروز ولادت سیدالساجدین(ع) نگاهی داریم به مکتب علمی و تبلیغی چهارمین امام(ع).
امتداد حماسه حسینی
درباره نقش بازماندگان کاروان حسینی در مسیر اسارت سخن بسیار گفته شده است اما این تلاش برای امتداد حماسه حسینی در طول سال‌های پس از عاشورا و به‌ویژه دوران امامت چهارمین امام، با قدرت تداوم داشته است. امام سجاد(ع) در طول 36 سال امامت خود از هیچ فرصتی برای زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره عاشورا فروگذار نکرد و با نقل گزارش‌های کربلا یا سوگواری برای شهدای عاشورا به مبارزه ادامه داد. یادآوری مکرر فاجعه کربلا اجازه نمی‌داد ظلم و جنایت حکومت اموی از خاطره‌ها فراموش شود و جریان امامت و تشیع به حاشیه برود. رویکرد امام(ع) در تمرکز بر دعا، مناجات و سوگواری بر اباعبدالله(ع)، اهمیت تبلیغ و نیز جایگاه سلوک معنوی در بقای مذهب تشیع و احیای آن را به‌خوبی نشان می‌دهد که این امر می‌تواند الگویی برای حوزه‌های علمیه و فعالان فرهنگ دینی باشد.
از توحید تا امامت در صحیفه سجادیه
تحریف مسئله توحید و خداشناسی و شکل‌گیری عقاید انحرافی مشبهه و مجسمه، از جمله انحرافاتی بود که در زمان امام سجاد(ع) آغاز شده بود. تأکید امام زین‌العابدین(ع) بر مسئله توحید در صحیفه سجادیه، مقابله‌ای بود با این انحرافات فکری. از سوی دیگر، تبدیل امامت به خلافت و سپس تبدیل خلافت به سلطنت، بدعتی بود که در ساختار سیاسی جامعه اسلامی گذاشته شده و در حال نهادینه شدن بود. امام سجاد(ع) در بحرانی‌ترین شرایط به زیباترین شکل، جایگاه امامت و مسئله امامت را از طریق دعا و صحیفه سجادیه در جامعه تثبیت کرد.
مناجات خمس‌عشر و انجیلیه
علاوه بر صحیفه سجادیه معروف، دو رساله دعائیه دیگر نیز از امام زین‌العابدین(ع) باقی مانده است که بعدها در قالب صحیفه سجادیه ثانیة و ثالثة منتشر شدند؛ دعای خمس‌عشر و دعای انجیلیه. دعای خمس‌عشر مجموعه مناجات‌های پانزده‌گانه از امام(ع) است که محوریت اخلاقی و عرفانی دارد و شامل مناجات‌های زیبایی است با عناوین مناجات التائبین، مناجات الشاکرین، مناجات العارفین، مناجات المریدین، مناجات الذاکرین، مناجات الراغبین، مناجات الزاهدین و... که ایام و ترتیبات خاصی برای ذکر آن‌ها قید شده است. مناجات انجیلیه نیز مفصل‌ترین مناجاتی است که از امام سجاد(ع) به‌جا مانده و در برخی کتاب‌های شیعه نقل شده است. گرچه این دعا سند متقنی ندارد، اما علمای بزرگی چون میرزا عبدالله اصفهانی و ملامحسن فیض کاشانی معتقدند «مضامین عالی این مناجات و سبک و سیاق عبارات آن، خود قوی‌ترین دلیل بر صحت صدور آن از لسان معصوم است و حتی اگر سند آن ضعیف هم باشد، خود این مضامین بر صحت صدور آن از معصوم کفایت می‌کند».
احیاگر شیعه پس از کربلا
خلافت بنی‌امیه و تبدیل خلافت به سلطنت از حساس‌ترین دوره‌های مؤثر بر اندیشه سیاسی اسلام بوده‌است. در دوران پس از واقعه کربلا و قیام‌های شیعیان که بسیاری از بزرگان شیعه به شهادت رسیده و آینده‌ای تیره و تار از تشیع در برابر چشمان مردم نقش بسته بود، سیدالساجدین(ع) از پای ننشست و بزرگ‌ترین جهاد را برای احیای مکتب تشیع آغاز کرد.
اگرچه دوران امام سجاد(ع) به دوران تقیه معروف است اما آن‌حضرت در نهان و آشکار و بدون برانگیختن حساسیت دستگاه حاکمه، به بیان سیره و سخنان پیامبر(ص) و امام علی(ع) می‌پرداخت. ایشان را می‌توان احیاگر فقه و علوم آل‌محمد(ص) و زمینه‌ساز مراکز علمی و مکاتب فرهنگی و فکری شیعه دانست.
امام(ع) در دشوارترین وضعیت سیاسی، اجتماعی و حتی علمی، توانست مکتب حدیثی شیعه را پایه‌گذاری کند. مکتبی که اولین محدثان خاص مذهب شیعه را تربیت کرد. می‌توان گفت شکوفایی صورت گرفته در دوره گشایش علمی امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مرهون زمینه‌سازی امام سجاد(ع) در دوره خفقان پس از عاشورا بود. امام سجاد(ع) اولین مناظرات ائمه(ع) با صاحبان اندیشه را نیز رقم زد و در زمان امامت خود جلسات مباحثه و مناظره علمی متعددی با فقیهان مذاهب مختلف اموی، عثمانی، زبیری و... داشت.
سیدالفقهای قرن اول
علم امام سجاد(ع) چیزی نبود که فقط شیعیانش به آن معتقد باشند، بلکه علمای سایر مذاهب اسلامی نیز به آن باور داشتند و حتی منکران و معاندان نیز گاه در برابر آن سر تعظیم فرود می‌آوردند. چنان‌که عبدالملک مروان در پاسخ به نامه امپراتور روم درماند و چاره‌ای جز رجوع به امام سجاد(ع) و دریافت پاسخ ایشان نیافت.
دهه‌های پایانی قرن اول هجری، مکاتب فکری، کلامی و فقهی به‌تدریج در حال شکل‌گیری و فقهای بزرگی از مذاهب مختلف در حال ظهور بودند. با این حال، مقام فقهی امام زین‌العابدین(ع) به حدی برجسته بود که فقهای اهل‌سنت آن دوره مانند ابن‌جوزی عنوان «سیدالفقها» را به آن حضرت داده بودند.
شیخ مفید درباره گستره علم امام سجاد(ع) و مرجعیت علمی ایشان برای اهل‌سنت می‌نویسد: فقهای اهل‌سنت به‌قدری علوم، مواعظ، ادعیه و حلال و حرام را از آن حضرت نقل کرده‌اند که به شمارش درنمی‌آید و از مشهورات علمی است.
زهری می‌گوید: در حضور علی‌بن‌حسین با فقها درباره روزه‌های واجب بحث می‌کردیم و نظرمان بر این بود که جز روزه ماه مبارک رمضان، روزه واجب دیگری نداریم. اما ایشان فرمود «چنین نیست که پنداشته‌اید. روزه 40قسم دارد!» سپس امام(ع) به شرح و تفصیل آن پرداخت و هر مورد آن را به آیه‌ای از آیات قرآن استشهاد کرده و نظریات مختلف هر یک از فقهای عامه را در مسائل آن تشریح کرد.
امام حقوقدان
امام(ع) در این رساله به 50دسته از حقوق انسان و طبیعت اشاره کرده‌است. از حق خداوند گرفته تا حقوق خویشاوندان، حقوق متقابل همسران، کوچک‌تر و بزرگ‌تر، استاد و شاگرد، مردم و حاکمان، هم‌کیش، همنشین، همسایه، دوست، شریک، بدهکار و حتی حقوق دشمن. البته در این رساله صرفاً به حقوق انسانی اکتفا نشده و مواردی چون حقوق اعضای بدن، افعال انسان و حتی اشیا هم ذکر شده که امروزه مورد توجه حقوقدانان قرار گرفته است.
شاگردانی در رتبه لقمان و سلمان
با وجود همه ناآرامی‌ها، محدودیت‌ها و اختناقی که در عصر امام سجاد(ع) وجود داشته، ارتباطات علمی و تبلیغی ایشان هیچ‌گاه منقطع نشده است و در این فرایند، شاگردان زیادی نیز تربیت شده‌اند. شیخ طوسی بیش از 170تن از اصحاب، راویان و شاگردان مکتب امام سجاد(ع) را فهرست کرده که نامشان در تاریخ و سلسله روایات مانده است. بزرگانی مانند ثابت بن دینار یا همان ابوحمزه ثمالی و ابوخالد کابلی در زمره شاگردان مکتب امام سجاد(ع) بودند.