سمیه میرزایی - روزنامه اطلاعات| تالاب‌ها از غنی‌ترین اکوسیستم‌های کره زمین هستند که ارزش اکولوژیک آن‌ها ۱۰ برابر جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر زمین‌های زراعی است، به همین دلیل از سال ۱۹۹۷ میلادی، هر سال روز دوم فوریه، همزمان با تاریخ برگزاری کنوانسیون رامسر برای حفاظت از تالاب‌ها در سال ۱۹۷۱، این روز را گرامی می‌دارند تا یادمان نرود که بی تالاب نمی‌شود زیست؛ همچنان که نفس خوزستان وقتی تنگ شد که دست‌درازی به تالاب‌های این استان، زندگی را بر مردمانش، به‌ویژه آنانی که معیشتشان به تالاب گره خورده بود، تنگ کرد. به قول پیرمرد خوش‌سخن خوزستانی که در کنار تالاب «بامدژ» دیدیم، کاش دوباره زندگی به این تالاب برگردد. کاش ماهی‌ها برگردند و پرندگان در آسمان تالاب پرواز کنند.
زهکش خارو
تالاب بامدژ با ۳۸۰۰ هزار هکتار مساحت در فاصله ۳۵ کیلومتری شمال شهر اهواز قرار گرفته که اهمیتش به دلیل نقش مهمی است که در کنترل آلایندگی شهر اهواز دارد.
احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با تأکید بر این که تالاب بامدژ به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش در بحث تعدیل دما و مقابله با پدیده گرد و غبار در اهواز حائز اهمیت است می‌گوید: این تالاب، خدمات اکوسیستمی مناسبی به روستاهای حاشیه محل ارائه می کند. مساحت تالاب، ۴۰ سال پیش حدود ۸۵۰۰ هکتار بود که در مواقع سیلابی تا ده هزار هکتار را در بر می‌گرفت و سد طبیعی مهار آبی مقابل طغیان‌های رودخانه «دز» و «شاوور» بود که تهدید روستاها را مهار می کرد، اما متأسفانه در دهه ۶۰، زهکشی به نام «خارو» در این تالاب احداث شد که آب تالاب را تخلیه کرد و تالاب به تدریج مساحتش را از دست داد. همین مسأله سبب شد تا دست‌اندازی‌های زیادی هم به حاشیه تالاب انجام شود و کشاورزی غیرمجاز توسعه یابد.
او ادامه می‌دهد: حداقل روی یک مساحت چهار هزار هکتاری از تالاب، می‌توان برای احیا برنامه‌ریزی کرد. به همین منظور در اداره محیط زیست استان خوزستان تصمیم گرفته شد یکی از شرکت‌های صنایع پتروشیمی در قالب مسئولیت اجتماعی، کار احیای تالاب را انجام دهد.
همیشه شرکت‌ها موظف بودند درصد معینی از درآمد خود را الزاما صرف انجام فعالیت‌هایی با عنوان مسئولیت اجتماعی کنند. قبلا در محیط زیست ما اجازه نداشتیم از این امکان استفاده کنیم، چون یک دستگاه حاکمیتی بودیم و این کمک‌ها صرفا در مدرسه‌سازی و جاده‌سازی و ساخت درمانگاه و امثال آن هزینه می‌شد. الان در قانون بودجه ۱۴۰۲ برای اولین بار تصویب و اجازه داده شد که این شرکت‌ها در طرح‌های محیط زیست هم مشارکت کنند.
اولین قدم احیای تالاب این بود که زهکش بزرگ خارو را منحرف کنیم و با ایجاد یک سازه، آب را مجددا به داخل تالاب برگردانیم. در واقع طرح این پروژه، چهار سال پیش آماده و با حضور رئیس وقت سازمان محیط زیست، ارائه شد و از حدود سه سال پیش آغاز به کار کرد که الان پیشرفت حدود ۷۰ درصدی دارد. با پایان این پروژه، ۳۸۰۰ هکتار از تالاب مجددا آبگیری می‌شود. بر اساس برآوردها امیدواریم سال آینده، در روز جهانی تالاب‌ها شاهد بازگشت این تالاب باشیم. البته در حال حاضر، تالاب در تابستان تقریبا آبی ندارد و در زمستان حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد آب می‌گیرد.
وقتی تغییرات اقلیمی متهم نیست
این مقام سازمان حفاظت محیط زیست با تأکید بر آن‌که تغییرات اقلیمی، خیلی کم روی خشک شدن تالاب تأثیر داشته می‌گوید: تالاب بامدژ همیشه با آب دائمی تغذیه می‌شد اما با احداث زهکش خارو، چون خدمات مهم اکوسیستمی مانند دامداری و صید و صیادی تالاب از دست رفت، افراد حاشیه تالاب با تصرف اراضی تالاب که از نظر خاک کشاورزی بسیار غنی هستند، وارد مقوله کشاورزی شدند که درآمد جایگزین
داشته باشند.
الان اغلب این اراضی، سند ندارند و تصرفشان، دست‌اندازی محسوب می‌شود که با آبگیری تالاب، بخشی از این اراضی به تالاب برمی‌گردد.
لاهیجان‌زاده تأکید می‌کند: با آبگیری مجدد تالاب، معیشت قبلی افراد نیز برمی‌گردد و به‌ویژه با رونق گاومیش‌داری که بیشترین درآمد مردم روستاهای اطراف هم از همین محل است، کارکرد تالاب دوباره برای مردم احیا می‌شود، به همین دلیل کار احیا مورد استقبال اهالی منطقه قرار گرفته است.
به لحاظ هزینه هم تا الان ۹۰ میلیارد تومان هزینه شده و برای مابقی با نرخ سال ۱۴۰۲، حدود ۱۵۰ میلیارد تومان دیگر نیاز است که با توجه تورم در سال جاری قطعا این هزینه افزایش خواهد یافت.
در یک قدمی کانون گرد و غبار
داود میرشکار، مدیرکل محیط زیست استان خوزستان می‌گوید: با مسئولیتی که پتروشیمی «مارون» به عهده گرفته، در جهت احیای تالاب بامدژ حرکت می‌کنیم. این تالاب یکی از شش تالاب ارزشمند استان خوزستان است که با گسترش تصرفات می تواند به کانون های ریزگرد هم تبدیل شود. تاکنون همیشه بخشی از تالاب نمدار بوده و بخشی از تالاب هم آبگیری شده و به همین دلیل کانون ریزگرد نبوده، اما این خطر در صورت رها کردن تالاب وجود دارد.
در حال حاضر، تالاب بامدژ در بخش‌هایی که آب دارد محل زمستان‌گذرانی پرندگان است. این تالاب امسال، میزبان بیش از ۱۰ هزار پرنده بوده که در سرشماری، ۷۶ گونه پرنده در آن شناسایی شد. حدود ۱۱ گونه ماهی هم در آن زیست می کنند.
او در مورد چگونگی احیای تالاب ادامه می‌دهد: طی پروژه احیا یک سازه بتنی و همین‌طور حدود ۱۳ کیلومتر دایک، اطراف این سازه ایجاد شد که بخشی از تالاب را دور می‌زند و ورودی آب را که به سوی زمین‌های کشاورزی می‌رود، به سمت تالاب هدایت می‌کند و ضمن این که با این کار به‌ویژه در فصل تابستان که گرما و تبخیر بسیار شدید است، به نگهداشت آب در تالاب کمک می‌کند، توسط مهندسان داخلی طراحی شده است.
با احیای این تالاب ضمن کمک به معیشت جوامع محلی، خدماتی مانند طبیعت گردی که می‌تواند کمک شایانی به معیشت‌های جایگزین باشد و همچنین اشتغالهای سازگار با اکوسیستم را در منطقه خواهیم داشت.
وقتی بامدژ کارکرد خود را از دست داد، جمعیت دام‌های سنگین مانند گاومیش هم به شدت کم شدند. کاهش جمعیت دام، امنیت غذایی منطقه و کل کشور را تهدید می‌کند، به همین دلیل بازگشت تالاب منجر به ایجاد اشتغال پایدار در منطقه می‌شود.
میرشکار می‌افزاید: سازمان حفاظت محیط زیست با اعتبارات محدود خود نمی‌تواند چنین پروژه‌هایی را انجام دهد؛ کمااین‌که این پروژه بعد از پروژه احیای تالاب ارومیه، دومین پروژه احیای پرهزینه برای تالاب‌هاست. ما امیدواریم پس از احیای چهار هزار هکتار از تالاب در فاز اول، در فازهای بعدی حیات کل هشت هزار و ۵۰۰ هکتار از تالاب را برگردانیم.
پیش از این، بخشی از پایش‌ها و کمک‌ها در حوزه حفظ تالاب شادگان، از محل کمک‌های بین‌المللی توسط کشور ژاپن انجام گرفت که دو پروژه معیشت جایگزین برای جوامع محلی و ایجاد کشاورزی پایدار را در اطراف تالاب شادگان از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ اجرا کرد ولی در مورد سایر تالاب‌ها کمک‌های خارجی نداشتیم.
مهاجرت نخبگان از استان
حاشیه‌نشینی و معضلات اجتماعی و اقتصادی ناشی از آن، بخشی از مصائب بزرگ از دست دادن تالاب‌هاست. میرشکار ماجرا را از بعد دیگری هم می‌بیند و می‌گوید: وقتی محیط زیست آسیب می‌بیند ضمن افزایش حاشیه‌نشینی‌ها، نخبگان و افراد متخصصی هم که در شهرهای بزرگ فعالیت دارند و بار صنعت و اقتصاد روی دوششان است مهاجرت می‌کنند. حتی اگر خودشان هم مهاجرت نکنند، خانواده‌های خود را به شهرهای دیگر منتقل می‌کنند و این یکی از آسیب‌هایی است که خوزستان از آن رنج می‌برد.
با احیای تالاب‌ها و اکوسیستم‌های طبیعی استان و برگرداندن حیات به آن‌ها، تلطیف آب و هوا و کاهش مشکلات بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا و ریزگردها را خواهیم داشت و یقینا مهاجرت‌ها نیز معکوس می‌شوند. ارزشمندترین ارکان جامعه و صنعت، نیروهای انسانی هستند که با احیای محیط زیست و بهبود شرایط زندگی می‌توانیم این اجتماع را حفظ کنیم.
سمیه میرزایی - روزنامه اطلاعات| تالاب‌ها از غنی‌ترین اکوسیستم‌های کره زمین هستند که ارزش اکولوژیک آن‌ها ۱۰ برابر جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر زمین‌های زراعی است، به همین دلیل از سال ۱۹۹۷ میلادی، هر سال روز دوم فوریه، همزمان با تاریخ برگزاری کنوانسیون رامسر برای حفاظت از تالاب‌ها در سال ۱۹۷۱، این روز را گرامی می‌دارند تا یادمان نرود که بی تالاب نمی‌شود زیست؛ همچنان که نفس خوزستان وقتی تنگ شد که دست‌درازی به تالاب‌های این استان، زندگی را بر مردمانش، به‌ویژه آنانی که معیشتشان به تالاب گره خورده بود، تنگ کرد. به قول پیرمرد خوش‌سخن خوزستانی که در کنار تالاب «بامدژ» دیدیم، کاش دوباره زندگی به این تالاب برگردد. کاش ماهی‌ها برگردند و پرندگان در آسمان تالاب پرواز کنند.
زهکش خارو
تالاب بامدژ با ۳۸۰۰ هزار هکتار مساحت در فاصله ۳۵ کیلومتری شمال شهر اهواز قرار گرفته که اهمیتش به دلیل نقش مهمی است که در کنترل آلایندگی شهر اهواز دارد.
احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با تأکید بر این که تالاب بامدژ به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش در بحث تعدیل دما و مقابله با پدیده گرد و غبار در اهواز حائز اهمیت است می‌گوید: این تالاب، خدمات اکوسیستمی مناسبی به روستاهای حاشیه محل ارائه می کند. مساحت تالاب، ۴۰ سال پیش حدود ۸۵۰۰ هکتار بود که در مواقع سیلابی تا ده هزار هکتار را در بر می‌گرفت و سد طبیعی مهار آبی مقابل طغیان‌های رودخانه «دز» و «شاوور» بود که تهدید روستاها را مهار می کرد، اما متأسفانه در دهه ۶۰، زهکشی به نام «خارو» در این تالاب احداث شد که آب تالاب را تخلیه کرد و تالاب به تدریج مساحتش را از دست داد. همین مسأله سبب شد تا دست‌اندازی‌های زیادی هم به حاشیه تالاب انجام شود و کشاورزی غیرمجاز توسعه یابد.
او ادامه می‌دهد: حداقل روی یک مساحت چهار هزار هکتاری از تالاب، می‌توان برای احیا برنامه‌ریزی کرد. به همین منظور در اداره محیط زیست استان خوزستان تصمیم گرفته شد یکی از شرکت‌های صنایع پتروشیمی در قالب مسئولیت اجتماعی، کار احیای تالاب را انجام دهد.
همیشه شرکت‌ها موظف بودند درصد معینی از درآمد خود را الزاما صرف انجام فعالیت‌هایی با عنوان مسئولیت اجتماعی کنند. قبلا در محیط زیست ما اجازه نداشتیم از این امکان استفاده کنیم، چون یک دستگاه حاکمیتی بودیم و این کمک‌ها صرفا در مدرسه‌سازی و جاده‌سازی و ساخت درمانگاه و امثال آن هزینه می‌شد. الان در قانون بودجه ۱۴۰۲ برای اولین بار تصویب و اجازه داده شد که این شرکت‌ها در طرح‌های محیط زیست هم مشارکت کنند.
اولین قدم احیای تالاب این بود که زهکش بزرگ خارو را منحرف کنیم و با ایجاد یک سازه، آب را مجددا به داخل تالاب برگردانیم. در واقع طرح این پروژه، چهار سال پیش آماده و با حضور رئیس وقت سازمان محیط زیست، ارائه شد و از حدود سه سال پیش آغاز به کار کرد که الان پیشرفت حدود ۷۰ درصدی دارد. با پایان این پروژه، ۳۸۰۰ هکتار از تالاب مجددا آبگیری می‌شود. بر اساس برآوردها امیدواریم سال آینده، در روز جهانی تالاب‌ها شاهد بازگشت این تالاب باشیم. البته در حال حاضر، تالاب در تابستان تقریبا آبی ندارد و در زمستان حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد آب می‌گیرد.
وقتی تغییرات اقلیمی متهم نیست
این مقام سازمان حفاظت محیط زیست با تأکید بر آن‌که تغییرات اقلیمی، خیلی کم روی خشک شدن تالاب تأثیر داشته می‌گوید: تالاب بامدژ همیشه با آب دائمی تغذیه می‌شد اما با احداث زهکش خارو، چون خدمات مهم اکوسیستمی مانند دامداری و صید و صیادی تالاب از دست رفت، افراد حاشیه تالاب با تصرف اراضی تالاب که از نظر خاک کشاورزی بسیار غنی هستند، وارد مقوله کشاورزی شدند که درآمد جایگزین
داشته باشند.
الان اغلب این اراضی، سند ندارند و تصرفشان، دست‌اندازی محسوب می‌شود که با آبگیری تالاب، بخشی از این اراضی به تالاب برمی‌گردد.
لاهیجان‌زاده تأکید می‌کند: با آبگیری مجدد تالاب، معیشت قبلی افراد نیز برمی‌گردد و به‌ویژه با رونق گاومیش‌داری که بیشترین درآمد مردم روستاهای اطراف هم از همین محل است، کارکرد تالاب دوباره برای مردم احیا می‌شود، به همین دلیل کار احیا مورد استقبال اهالی منطقه قرار گرفته است.
به لحاظ هزینه هم تا الان ۹۰ میلیارد تومان هزینه شده و برای مابقی با نرخ سال ۱۴۰۲، حدود ۱۵۰ میلیارد تومان دیگر نیاز است که با توجه تورم در سال جاری قطعا این هزینه افزایش خواهد یافت.
در یک قدمی کانون گرد و غبار
داود میرشکار، مدیرکل محیط زیست استان خوزستان می‌گوید: با مسئولیتی که پتروشیمی «مارون» به عهده گرفته، در جهت احیای تالاب بامدژ حرکت می‌کنیم. این تالاب یکی از شش تالاب ارزشمند استان خوزستان است که با گسترش تصرفات می تواند به کانون های ریزگرد هم تبدیل شود. تاکنون همیشه بخشی از تالاب نمدار بوده و بخشی از تالاب هم آبگیری شده و به همین دلیل کانون ریزگرد نبوده، اما این خطر در صورت رها کردن تالاب وجود دارد.
در حال حاضر، تالاب بامدژ در بخش‌هایی که آب دارد محل زمستان‌گذرانی پرندگان است. این تالاب امسال، میزبان بیش از ۱۰ هزار پرنده بوده که در سرشماری، ۷۶ گونه پرنده در آن شناسایی شد. حدود ۱۱ گونه ماهی هم در آن زیست می کنند.
او در مورد چگونگی احیای تالاب ادامه می‌دهد: طی پروژه احیا یک سازه بتنی و همین‌طور حدود ۱۳ کیلومتر دایک، اطراف این سازه ایجاد شد که بخشی از تالاب را دور می‌زند و ورودی آب را که به سوی زمین‌های کشاورزی می‌رود، به سمت تالاب هدایت می‌کند و ضمن این که با این کار به‌ویژه در فصل تابستان که گرما و تبخیر بسیار شدید است، به نگهداشت آب در تالاب کمک می‌کند، توسط مهندسان داخلی طراحی شده است.
با احیای این تالاب ضمن کمک به معیشت جوامع محلی، خدماتی مانند طبیعت گردی که می‌تواند کمک شایانی به معیشت‌های جایگزین باشد و همچنین اشتغالهای سازگار با اکوسیستم را در منطقه خواهیم داشت.
وقتی بامدژ کارکرد خود را از دست داد، جمعیت دام‌های سنگین مانند گاومیش هم به شدت کم شدند. کاهش جمعیت دام، امنیت غذایی منطقه و کل کشور را تهدید می‌کند، به همین دلیل بازگشت تالاب منجر به ایجاد اشتغال پایدار در منطقه می‌شود.
میرشکار می‌افزاید: سازمان حفاظت محیط زیست با اعتبارات محدود خود نمی‌تواند چنین پروژه‌هایی را انجام دهد؛ کمااین‌که این پروژه بعد از پروژه احیای تالاب ارومیه، دومین پروژه احیای پرهزینه برای تالاب‌هاست. ما امیدواریم پس از احیای چهار هزار هکتار از تالاب در فاز اول، در فازهای بعدی حیات کل هشت هزار و ۵۰۰ هکتار از تالاب را برگردانیم.
پیش از این، بخشی از پایش‌ها و کمک‌ها در حوزه حفظ تالاب شادگان، از محل کمک‌های بین‌المللی توسط کشور ژاپن انجام گرفت که دو پروژه معیشت جایگزین برای جوامع محلی و ایجاد کشاورزی پایدار را در اطراف تالاب شادگان از سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ اجرا کرد ولی در مورد سایر تالاب‌ها کمک‌های خارجی نداشتیم.
مهاجرت نخبگان از استان
حاشیه‌نشینی و معضلات اجتماعی و اقتصادی ناشی از آن، بخشی از مصائب بزرگ از دست دادن تالاب‌هاست. میرشکار ماجرا را از بعد دیگری هم می‌بیند و می‌گوید: وقتی محیط زیست آسیب می‌بیند ضمن افزایش حاشیه‌نشینی‌ها، نخبگان و افراد متخصصی هم که در شهرهای بزرگ فعالیت دارند و بار صنعت و اقتصاد روی دوششان است مهاجرت می‌کنند. حتی اگر خودشان هم مهاجرت نکنند، خانواده‌های خود را به شهرهای دیگر منتقل می‌کنند و این یکی از آسیب‌هایی است که خوزستان از آن رنج می‌برد.
با احیای تالاب‌ها و اکوسیستم‌های طبیعی استان و برگرداندن حیات به آن‌ها، تلطیف آب و هوا و کاهش مشکلات بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا و ریزگردها را خواهیم داشت و یقینا مهاجرت‌ها نیز معکوس می‌شوند. ارزشمندترین ارکان جامعه و صنعت، نیروهای انسانی هستند که با احیای محیط زیست و بهبود شرایط زندگی می‌توانیم این اجتماع را حفظ کنیم.