یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی که امروزه شهر‌های بزرگ با آن روبه‌رو هستند، مدیریت زباله‌ها و کاهش تولید آن است. اگر بدانید تهرانی‌ها روزانه به طور میانگین نزدیکبه 8 هزار تن یعنی اندازه وزن 15 هواپیمای غول‌پیکر ایرباس A380 زباله تولید می‌کنند، شاید خواندن این گزارش و چرایی پرداختن به آن برایتان توجیه بیشتری داشته باشد. جالب است بدانید سهم هر نفر از این میزان زباله چیزی حدود 700 گرم است.
یعنی یک خانواده 4 نفره در روز نزدیکبه 3 کیلوگرم زباله تولید می‌کنند. شاید این عدد چندان زیاد نباشد اما از وقتی یادمان است در دوره‌های مختلف، شهرداری‌ها به ما گوشزد کرده‌اند که زباله‌های خود را ساعت 9 شب بیرون بگذاریم. توصیه‌ای که تقریباً هیچ‌کدام ما آن را جدی نگرفته‌ایم اما در بسیاری از شهر‌های دنیا این یکی از وظایف مهم شهروندی است و عمل نکردن به آن جریمه‌های سنگینی دارد. حالا در این گزارش می‌خواهیم به همین مقایسه بپردازیم و ببینیم چه می‌شود که جمع‌آوری زباله در برخی شهر‌ها تبدیل به بحران شده و در برخی دیگر تنها یک فرایند عادی شهری تلقی می‌شود.
طبق گزارش‌ها، تهران با جمعیتی حدود 9 میلیون نفر، روزانه حدود 8000 تن زباله تولید می‌کند که معادل تولید زباله به ازای هر فرد تقریباً 667 گرم است. این میزان زباله شامل زباله‌های خانگی، تجاری و صنعتی است. نیویورک، با جمعیتی حدود 8.2 میلیون نفر، روزانه حدود 25000 تن زباله شهری تولید می‌کند. لندن که جمعیتی مشابه تهران دارد، روزانه حدود 7000 تن زباله تولید می‌کند. سئول با بیش از 9 میلیون نفر جمعیت روزانه 9400 تن زباله تولید می‌کند و مسکو با جمعیت 13 میلیونی، عدد 9500 تن زباله در روز را ثبت کرده است. همان‌طور که می‌بینید در خیلی از شهر‌ها با جمعیتی نزدیک به شهر تهران، اوضاع بدتر یا شاید شبیه به تهران است اما ظاهراً تفاوت‌هایی در سیستم‌های مدیریت پسماند، فرهنگ مصرف و همکاری شهروندان وجود دارد.
در تهران، جمع‌آوری زباله به‌طور کلی توسط شهرداری انجام می‌شود. زباله‌ها از در خانه‌ها جمع‌آوری شده و به ایستگاه‌های موقت انتقال می‌یابند تا در نهایت به سایت‌های دفن زباله منتقل شوند. در مقایسه با تهران، بسیاری از شهر‌های بزرگ دنیا سیستم‌های پیشرفته‌تری برای جمع‌آوری و مدیریت زباله دارند.
به‌عنوان مثال، در نیویورک، علاوه بر جمع‌آوری زباله‌های خانگی، برنامه‌های جداسازی زباله‌ها برای بازیافت و کمپوست نیز وجود دارد که به کاهش زباله‌های دفنی کمک می‌کند. در لندن، علاوه بر جمع‌آوری زباله‌های خانگی، طرح‌های بازیافت گسترده‌ای اجرا می‌شود. زباله‌ها به‌طور جداگانه برای بازیافت پلاستیک، کاغذ، فلزات و کمپوست جمع‌آوری می‌شوند. سئول یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های مدیریت زباله در جهان را دارد و زباله‌ها به‌طور منظم جمع‌آوری می‌شوند و یک سیستم جمع‌آوری هوشمند و کارآمد برای کاهش زباله‌های دفنی و بازیافت زباله‌ها وجود دارد و شهروندان موظف به تفکیک زباله‌های‌تر و خشک هستند.
به نظر می‌رسد در تهران و به طور کلی شهر‌های ایران، تمامی وظایف در مدیریت زباله به عهده شهرداری‌هاست. شهرداری مسئولیت جمع‌آوری، انتقال و دفن زباله‌ها را بر عهده دارد و به‌تازگی برنامه‌هایی برای تفکیک زباله از مبدأ و افزایش آگاهی عمومی با نام نوماند هم شروع کرده است.
این درحالی است که در بسیاری از شهر‌ها، شهروندان حضور پررنگی در زمینه مدیریت زباله دارند. در نیویورک هر خانه و کسب‌وکار موظف است زباله‌های خود را به‌طور صحیح تفکیک کند تا برای بازیافت یا کمپوست ارسال شوند. در لندن، علاوه بر نظارت دقیق شهرداری بر جمع‌آوری و مدیریت زباله، شهروندان به‌طور فعال در فرایند تفکیک زباله‌ها مشارکت دارند و آموزش‌های مستمر و برنامه‌های تشویقی باعث شده که سطح آگاهی عمومی در مورد مدیریت زباله بسیار بالا باشد. در سئول شهرداری مسئولیت جمع‌آوری زباله‌ها و مدیریت ایستگاه‌های تفکیک است. این شهر همچنین برنامه‌های آموزشی زیادی برای شهروندان جهت تفکیک زباله‌ها دارد و شهروندان موظف به تفکیک دقیق زباله‌های خود هستند.
بر سر زباله‌ها چه می‌آید؟
زباله‌ها در سراسر جهان سرنوشت متفاوتی دارند. سرنوشت آن‌ها بسته به زیرساخت‌ها و سیاست‌های هر شهر در نهایت به دفن، سوزانده شدن یا بازیافت می‌رسد. در تهران طبق آخرین آمار از سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، از حدود 8000 تن زباله روزانه، تنها از سرنوشت 2790 تن آن مطلع هستیم. 70 تا 80 درصد از این میزان یعنی 1988 تن در روز دفن می‌شود و تنها حدود 15 درصد از زباله‌ها یعنی 600 تن در روز بازیافت می‌شوند که این درصد نسبت به استاندارد‌های جهانی بسیار پایین است و کمتر از 5 درصد آن یعنی 11 تن سوزانده می‌شود که همین میزان هم می‌تواند تأثیر زیادی بر آلودگی هوای تهران بگذارد.
در نیویورک، بیش از 50 درصد از زباله‌ها دفن می‌شود. البته درصد دفن زباله‌ها در این شهر طی سال‌های اخیر کاهش پیدا کرده اما هنوز هم این روش غالب است. نیویورک در زمینه بازیافت به‌طور جدی سرمایه‌گذاری کرده و حدود 30 درصد از زباله‌های این شهر بازیافت می‌شود. درصد سوزاندن زباله‌ها در این شهر نیز نسبتاً بالاست و حدود 20 درصد از زباله‌ها به‌وسیله سوزاندن پردازش می‌شود که البته این فرایند در کارخانه‌های ویژه سوزاندن زباله انجام می‌شود و انرژی تولید می‌کند. لندن در سال‌های اخیر به‌طور چشمگیری دفن زباله‌ها را کاهش داده و به کمتر از 10 درصد رسانده و بازیافت زباله را در رأس کار خود قرار داده و توانسته حدود 40 درصد از زباله‌ها را بازیافت کند.
سوزاندن زباله‌ها در لندن یکی از روش‌های رایج مدیریت زباله است. تقریباً 50 درصد از زباله‌ها به‌وسیله سوزاندن از بین می‌روند و این فرایند در مراکز ویژه‌ای انجام می‌شود که به تولید انرژی از زباله‌ها کمک می‌کند. در سئول، درصد زباله‌هایی که دفن می‌شوند، به شدت کاهش یافته و این میزان به کمتر از 10 درصد می‌رسد.
سئول یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های بازیافت را دارد و حدود 60 درصد از زباله‌ها در این شهر بازیافت می‌شوند و حدود 30 درصد از زباله‌ها در این شهر به وسیله سوزاندن مدیریت می‌شوند. در ریاض و همین‌طور جاکارتا بخش عمده‌ای از زباله‌ها یعنی 70 الی 80 درصد زباله‌ها دفن می‌شوند. در این دو شهر بازیافت هنوز در مراحل ابتدایی است و تنها حدود 10 درصد از زباله‌ها بازیافت می‌شوند و حدود 5 درصد از زباله‌ها سوزانده می‌شوند. با مقایسه شهر‌ها می‌توان به این نتیجه رسید که هرچقدر کشور پیشرفته‌تر، دفن زباله کمتر و سیستم‌های بازیافت آن بیشتر است.
تهران در زمینه مدیریت پسماند چه کرده؟
پسماند در تهران یک معضل همیشگی بوده و شهرداری تهران همواره با مجموعه اقداماتی که انجام می‌دهد در پی ساماندهی این معضل است. در سال‌های اخیر اقداماتی مثل تجهیز و خریداری ماشین‌آلات رفت و روب شهری، راه‌اندازی سامانه هوشمند کنترل ناوگان رفت و روب بزرگراهی و شهری، شروع ساخت فاز اول شهرک بازیافت و پیگیری راه‌اندازی زباله‌سوز 6 هزار تنی در مجتمع دفع و پردازش آرادکوه، آغاز پروژه استحصال گاز متان، راه‌اندازی پروژه کارخانه دوم بازیافت سنگ و نخاله، راه‌اندازی تصفیه خانه شیرابه، احداث فاز دوم کارخانه بازیافت نخاله‌های ساختمانی و عمرانی، مقابله مستمر با پدیده زباله‌گردی و مافیای زباله، پلمب مراکز نگهداری غیرمجاز ضایعات، نوسازی مخازن زباله و افزایش تعداد آن به 49097 مخزن، راه‌اندازی نرم‌افزار نوماند برای تفکیک زباله از مبدأ و راه‌اندازی کمپین‌های مختلف در حوزه آموزش تفکیک از مبدأ، نظارت مستمر بر رفت و روب شهری و خالی کردن مخازن سه بار در روز انجام شده که اقدامات مؤثر و چشمگیری است، اما در مقابل حجم عظیم زباله‌های تولید شده، آنچنان به چشم نمی‌آید.
در این میان مافیای زباله هم کار را سخت‌تر می‌کند. مافیای زباله با گردش مالی 3 هزار میلیارد تومانی در سال، درآمد‌های ماهانه 20 تا 50 میلیون تومان را به زباله‌گرد‌ها پیشنهاد می‌دهد و همین باعث شده مقابله با این مافیا بسیار سخت باشد. شهرداری از سال گذشته با تغییر در ساختار واگذاری خدمات به بخش خصوصی و تجمیع آن قدم‌هایی برای کاهش این معضل برداشته است. برخورد با حدود 7270 نفر در سطح مناطق 22گانه، توقیف 726 دستگاه خودرو، تعطیلی 152 باب مراکز غیرمجاز، جمع‌آوری 2426 چرخ‌دستی از مجموعه اقداماتی است که برای مقابله با این مافیای بزرگ انجام شده است.
مجموعه این اقدامات حرکتی با شیب مثبت در مسیر ساماندهی مدیریت پسماند را نشان می‌دهد، اما درنهایت موفقیت در کاهش تولید زباله و مدیریت آن نیازمند همکاری مشترک بین شهرداری و شهروندان است. آموزش، امکانات مناسب، سیاست‌های تشویقی و استفاده از تجربیات و متد‌های کشور‌های موفق دنیا از جمله ابزار‌هایی است که می‌تواند این مسیر را هموار کند. در کنار این‌ها خود ما هم می‌توانیم به کاهش تولید زباله و جمع‌آوری و بازیافت بهتر آن هم کمک کنیم. برای مثال می‌توانیم با تفکیک زباله‌ها و بیرون گذاشتن آن‌ها در ساعت 9 شب باعث شویم تعداد دفعات جمع‌آوری زباله و در نتیجه هزینه این کار کاهش پیدا کند و همچنین چهره شهر هم در روز‌ها خالی از زباله باشد.