این ماه پل ارتباطی میان ماه‌های رجب و رمضان و فرصتی است برای آماده‌سازی روح و روان برای استقبال از ماه مبارک رمضان. در این ماه دو مناجات ارزشمند و پربرکت یعنی مناجات شعبانیه و صلوات شعبانیه به ما توصیه شده است. این مناجات‌ها نه تنها بیانگر خضوع و عجز بنده در برابر خدای متعال هستند، بلکه معارف بلندی درباره مقامات انسان در مسیر کمال و جایگاه اهل بیت(ع) ارائه می‌دهند.
در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدرضا غریبی، دبیر کمیسیون مسائل حوزه شورای تخصصی حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به بررسی اهمیت این مناجات‌ها و نقش آن‌ها در تقرب به خداوند پرداخته‌ایم.
مناجات شعبانیه، نیایشی ویژه برای اهل بیت(ع)
حجت‌الاسلام غریبی در سخنانی با اشاره به اهمیت ماه شعبان، سید و سرور ماه‌ها می‌گوید: ماه شعبان مقدمه‌ای برای ماه رمضان است، همان طور که ماه رجب نیز به همین ترتیب مقدماتی برای آن وجود دارد. بزرگان اهل معرفت درباره این ماه نکات مختلفی مطرح کرده‌اند. مرحوم میرزا اسماعیل دولابی(ره) به بیتی از جناب حافظ اشاره می‌کرد که در آن آمده است: «نگویمت که همه ساله می‌پرستی کن/سه ماه می‌خور و نه ماه پارسا باش» تفسیر این بیت حافظ به این معناست که سه ماه رجب، شعبان و رمضان فصول اهل محبت هستند و این سه ماه باید بسیار مغتنم شمرده شود. بنابراین ماه شعبان با توجه به ارتباط نزدیکش با ماه رمضان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
ایشان ادامه می‌دهد: از جمله کارهایی که برای ماه شعبان توصیه شده، صلوات در وقت زوال است. این صلوات دارای معانی بسیار عمیق و معنوی است. در اعمال مشترک هر روز ماه شعبان در هنگام زوال و در شب نیمه شعبان، خواندن صلواتی که از حضرت امام زین العابدین(ع) نقل شده توصیه شده است. این صلوات با عباراتی ارزشمند آغاز می‌شود که در آن آمده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَهِ النُّبُوَّهِ وَ مَوْضِعِ الرِّسَالَهِ وَ مُخْتَلَفِ الْمَلاَئِکَهِ وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ وَ أَهْلِ بَیتِ الْوَحْی» خدایا درود فرست بر محمد و آل محمد که درخت نبوت و محل رسالت و جایگاه رفت و آمد فرشتگان و معدن علم و حکمت و خاندان وحی‌اند. این عبارت‌ها حاوی مفاهیم عمیق و نابی است که به ما کمک می‌کند تا حدی به زبان اهل بیت(ع)، اهل بیت(ع) را بشناسیم. مناجات شعبانیه توسط فردی به نام ابن‌خالویه از امام علی(ع) روایت شده است. مناجات شعبانیه نه تنها مناجات امام علی(ع) بلکه مناجات همه ائمه(ع) است و امامان(ع) بعدی نیز به قرائت آن در ماه شعبان اهتمام ویژه‌ای داشته‌اند. این مناجات به عنوان نمونه‌ای از تضرع و وصف حال برگزیده‌ترین بندگان صالح خدا به شمار می‌آید.
در جست‌وجوی نزدیک‌ترین پیوند با خداوند
این استاد حوزه و دانشگاه توضیح می‌دهد: در مناجات شعبانیه، دعا با صلوات بر پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) و خاندان مطهر ایشان آغاز می‌شود. این بخش از مناجات حاوی درخواست از خداوند برای استجابت دعاست. عبارت آغازین این مناجات چنین است: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اسْمَعْ دُعائی اِذا دَعَوْتُکَ، وَ اسْمَعْ نِدائی اِذا نادَیْتُکَ وَ اَقْبِلْ عَلَیَّ اِذا ناجَیْتُکَ» به این معنا که «پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست، و دعایم را بشنو و وقتی صدایت کردم، صدایم را بشنو و آن گاه که با تو نجوا کردم، به من رو کن. پس همانا که من از دیگران به سوی تو گریختم، و در پیشگاه تو قرار گرفتم در حالی که درمانده تو هستم و به سوی تو در حال تضرع و زاری هستم و به آنچه نزد تو از ثواب است، امیدوار هستم». این فراز نشان‌دهنده اهمیت لحظه مناجات و درخواست از خداوند است. تفاوت مهمی که در این عبارت‌ها نهفته است، میان ندا دادن و نجوا کردن است. ندا دادن معمولاً از فاصله دور صورت می‌گیرد، در حالی که نجوا کردن به معنای سخن گفتن از نزدیک است. در این مناجات، ابتدا از خداوند درخواست می‌شود ندا را بشنود و سپس به حضرت حق درخواست می‌شود وقتی بنده به سوی او نزدیک می‌شود و در حال نجواست، او نیز به بنده روی بیاورد. در اینجا، معنای «فَقَدْ هَرَبْتُ اِلَیْکَ» که اشاره به فرار به سوی خداوند دارد، از این لحاظ اهمیت دارد که به معنای پناه بردن و در برابر خداوند قرار گرفتن است. این مناجات‌ها و عبارات به شیعیان علی بن ابی‌طالب(ع) این امکان را می‌دهد که روش‌های صحیح صحبت کردن با خداوند و اهل بیت(ع) را یاد بگیرند و از این مناجات‌ها بهره‌مند شوند.
حجت‌الاسلام غریبی به فراز دیگری از این مناجات اشاره کرده و تشریح می‌کند: «اِلهى اِنْ عَفَوْتَ فَمَنْ اَوْلى مِنْكَ بِذلِكَ وَ اِنْ كانَ قَدْدَنا اَجَلى وَ لَمْ یُدْنِنى مِنْكَعَمَلى فَقَدْ جَعَلْتُ الْاِقْرارَ بِالذَّنْبِ اِلَیْكَ وَسیلَتى» یعنی «معبودِ من! اگر از من درگذرى چه كسى از تو شایستهتر به گذشت است و اگر عمرم به سر رسیده باشد و هنوز عملم موجب قُرب به تو نشده باشد اقرار به گناهانم را نزد تو وسیله و دستاویز قرب به سمت تو قرار مىدهم». تقاضاى عفو از خداوند و اعتراف به تقصیر، روح حاكم بر فرازهاى این مناجات است. «اِلهى اِنْ عَفَوْت...» تقاضاى عفو از خداوندِ «عَفُوّ» در جاى جاى ادعیه اهل بیت(ع) مشهود است.
راه ناز با خداوند در مناجات شعبانیه
ایشان با اشاره به فراز دیگری از این مناجات عظیم می‌گوید: در این مناجات می‌خوانیم «إلهي تَوَلَّ مِن أمری ما أنتَ أهلُه و عُد عَلَىَّ بِفَضلِكَ عَلى مُذنِبٍ قَد غَمَرَهُ جَهلُه» یعنی «خداوندا، امر من را برعهده گیر چنان‌که شایسته تو است و با فضل و کرم خویش بر من ترحم نما، بر گنهکاری که در جهل خود فرو رفته است». الهی... در این مناجات همان چیزی است که در اصطلاح به آن دلال به معنای ناز کردن می‌گویند. حضرت آیت‌الله جوادی آملی حفظه الله در این خصوص می‌فرماید: «مناجات شعبانیه راه ناز را هم به ما نشان داد. مناجات شعبانیه، مناجات ائمه(ع) است. در آنجا هم نیاز هست، هم ناز. آن نازش این است که خدایا ان اخذتنی بذنبی اخذتک بعفوک؛ خدایا! اگر در قیامت به من بگویی چرا گناه کردی، می‌گویم چرا تو نبخشیدی؟ این راه ناز است. ما این جور هم می‌توانیم با خدا حرف بزنیم. این را البته علی و اولاد علی(ع) می‌گویند، مناجات شعبانیه مناجات آن‌هاست». با خواندن این مناجات بیشتر درک می‌کنیم که به لطف، عنایت، رحمت، پرده‌پوشی و مغفرت الهی ایمان داشته باشیم و دچار یأس و ناامیدی نشویم.
دبیر کمیسیون مسائل حوزه با بیان اینکه یکی از دعاهایی که امام خمینی(ره) توجه بسیاری نسبت به آن داشت مناجات شعبانیه بود؛ بیان می‌کند: امام(ره) مناجات شعبانیه را یکی از مناجات‌هایی می‌دانست که تمام ائمه معصومین(ع) به واسطه آن با خدای تبارک و تعالی صحبت می‌کردند و راز و نیاز داشتند. اوج این مناجات علاوه بر همه اصول و معارفی که دارد؛ همان جمله‌ای است که امام(ره) بارها این مناجات را با این فقره معرفی کرد «إِلَهِی هَبْ لِی کَمَالَ الانْقِطَاعِ إِلَیْک» در واقع از خدای متعال می‌خواهیم «خدایا به من این عنایت را بکن و این بخشش را نسبت به من داشته باش که من کمال انقطاع را به سوی تو پیدا کنم».
درخشش نور ولایت در ماه شعبان
حجت‌الاسلام غریبی در پایان با اشاره به اینکه آغاز مناجات شعبانیه با ذکر عظیم صلوات، نمایانگر جایگاه والای پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در هستی است، بیان می‌کند: بدون این واسطه، برقراری ارتباط با خداوند متعال ممکن نیست. مناجات شعبانیه شامل فرازهایی است که نه تنها عمیقاً عرفانی و توحیدی هستند، بلکه دربردارنده آموزه‌هایی هستند که روح انسان را به سوی کمال و تقرب به خدا می‌برند. این مناجات، تکمیل‌کننده‌ای شایسته برای صلوات شعبانیه است که خود مملو از آموزه‌های بلند ولایی و شیعی است و به نوعی، پیوندی عمیق میان انسان و اهل بیت(ع) ایجاد می‌کند. از خداوند متعال می‌خواهیم به برکت این ایام مبارک و به برکت مبعث حضرت رسول اکرم(ص) که آن را پشت سر گذاشتیم و همچنین به برکت امروز که روز پایانی ماه رجب و آغاز ماه شریف شعبان، ماه سید و سرور ماه‌هاست، از فضل و رحمت ویژه‌اش برخوردار شویم. ماه شعبان نه تنها ماهی شریف است، بلکه به دلیل اینکه بستر ولادت ولی‌الله الاعظم حضرت بقیه‌الله(عج) و سایر بزرگواران اهل بیت(ع) است، ویژگی خاصی دارد. از این رو، از خداوند می‌خواهیم به برکت این موالید مبارک، همه ما را مشمول عنایت خاص خود قرار دهد و به ما توفیق دهد با نورانیت و محبت علی(ع) و اولاد علی(ع) زندگی و در نهایت با محبت آنان از این دنیا رحلت کنیم. ان‌شاءالله در دنیا و آخرت در کنار اهل بیت(ع) باشیم و از فیض حضور آنان بهره‌مند شویم.
خبرنگار: مریم احمدی شیروان