پاشینیان و تغییر مسیر ارمنستان
از زمان به قدرت رسیدن نیکول پاشینیان در سال ۲۰۱۸، پس از انقلاب شبه‌مخملی، رویکرد ارمنستان در سیاست داخلی و خارجی دچار تحول شده است. پاشینیان با شعار اصلاحات دموکراتیک و مبارزه با فساد، به دنبال کاهش نفوذ روسیه در این کشور و تقویت روابط با غرب بود. این سیاست‌ها در ابتدا برای بخشی از جامعه ارمنستان جذاب به نظر می‌رسید، اما شکست سنگین این کشور در جنگ ۲۰۲۰ با جمهوری آذربایجان و از دست دادن بخش عمده‌ای از اراضی قره‌باغ، مخالفان او را جسورتر کرد. با‌این‌حال، نتیجه انتخابات زودهنگام ۲۰۲۱، که پس از فشارهای داخلی برای استعفای پاشینیان برگزار شد، نشان داد که اکثر مردم ارمنستان همچنان با سیاست‌های او همراهی می‌کنند. حمایت مردم از پاشینیان را می‌توان به امید آنها برای گشایش اقتصادی و بهبود روابط با همسایگان نسبت داد. مردم ارمنستان که از انزوای اقتصادی و وابستگی شدید به روسیه خسته شده‌اند، سیاست‌های جدید دولت را فرصتی برای خروج از بن‌بست می‌بینند.
نقش روسیه در تحولات منطقه‌ای
در تحلیل چرخش ارمنستان به سوی غرب، نمی‌توان نقش روسیه را نادیده گرفت. مسکو که برای دهه‌ها ضامن امنیت ارمنستان بود، در جنگ دوم قره‌باغ موضعی عکس اتخاذ کرد. برخلاف انتظار ایروان، روسیه از مداخله مستقیم نظامی خودداری کرد و چراغ سبز به جمهوری آذربایجان برای بازپس‌گیری اراضی تحت اشغال، پیامی روشن به ارمنستان بود. این اقدام مسکو نشان داد که سیاست‌های پاشینیان برای کاهش نفوذ روسیه، هزینه‌هایی جدی برای ایروان به همراه خواهد داشت.
تحلیل‌های مختلفی درباره علت رفتار روسیه در قبال این جنگ وجود دارد. روسیه با همراهی آذربایجان و اجازه بازپس‌گیری اراضی، در واقع نارضایتی خود را از سیاست‌های دولت پاشینیان نشان داد. در مقابل، برخی از کارشناسان بر این باورند که روسیه از این طریق قصد داشت موازنه قدرت در منطقه را حفظ کند و از تبدیل ارمنستان به یک بازیگر کاملا وابسته به غرب جلوگیری کند.
اقتصاد ارمنستان؛ موتور محرک تغییرات
یکی از عوامل کلیدی در تحلیل سیاست خارجی ارمنستان، وضعیت اقتصادی این کشور است. ارمنستان با محدودیت‌های جدی اقتصادی مواجه است که ناشی از انزوای جغرافیایی و سیاسی، وابستگی به روسیه، و بسته بودن مرزهایش با ترکیه و جمهوری آذربایجان است.
سرانه درآمد این کشور در سال‌های اخیر افزایش یافته، اما همچنان در مقایسه با استانداردهای جهانی پایین است. تلاش برای عادی‌سازی روابط با همسایگان، به‌ویژه ترکیه و آذربایجان، بخشی از استراتژی دولت پاشینیان برای خروج از این وضعیت است. باز شدن مرزها و دسترسی به بازارهای جدید می‌تواند زمینه‌ساز رشد اقتصادی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی باشد. این امیدواری اقتصادی، عاملی مهم در حمایت مردم از سیاست‌های دولت محسوب می‌شود.
ضعف اپوزیسیون و استمرار قدرت پاشینیان
یکی دیگر از دلایل همراهی مردم با دولت پاشینیان، ضعف اپوزیسیون ارمنستان است. مخالفان پاشینیان، که عمدتا شامل دولتمردان سابق نزدیک به روسیه هستند، نتوانسته‌اند اعتماد عمومی را جلب کنند. خاطرات فساد گسترده و ناکارآمدی در دوران حکومت آنها، همچنان در ذهن مردم زنده است. علاوه بر این، وابستگی آشکار این گروه‌ها به روسیه، در شرایطی که بسیاری از مردم از سیاست‌های مسکو ناراضی هستند، به وجهه آنها آسیب زده است.
پیامدهای منطقه‌ای چرخش ارمنستان
چرخش ارمنستان به سوی غرب، تاثیرات گسترده‌ای بر معادلات منطقه‌ای دارد. نزدیکی ایروان به ایالات متحده و اتحادیه اروپا، نه‌تنها باعث افزایش تنش‌ها با روسیه شده، بلکه واکنش‌های ترکیه و جمهوری آذربایجان را نیز در پی داشته است. این تغییر جهت می‌تواند بر روابط ارمنستان با ایران نیز تاثیرگذار باشد.
ایران که همواره مخالف حضور نیروهای غربی در منطقه قفقاز بوده است، از نزدیک شدن ارمنستان به ناتو و اتحادیه اروپا احساس نگرانی می‌کند. این نگرانی‌ها با افزایش حضور نظامی غرب در ارمنستان، به‌ویژه در قالب رزمایش‌های مشترک با آمریکا، تشدید شده است.
از سوی دیگر، روابط ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز در پی این تغییرات پیچیده‌تر شده است. آذربایجان که از حمایت ترکیه برخوردار است، همچنان به دنبال تثبیت دستاوردهای خود در قره‌باغ و عادی‌سازی روابط با ارمنستان است. اما نزدیکی ارمنستان به غرب می‌تواند روند مذاکرات صلح بین این دو کشور را با چالش‌های جدیدی مواجه کند.
چشم‌انداز آینده
چرخش ارمنستان به سوی غرب، نتیجه یک روند بلندمدت است که با روی کار آمدن نیکول پاشینیان آغاز شد و پس از جنگ دوم قره‌باغ شدت گرفت. این تغییر جهت، اگرچه با مخالفت‌های داخلی و خارجی روبه‌روست، اما نشان‌دهنده تلاش ایروان برای کاهش وابستگی به روسیه و بهره‌گیری از فرصت‌های جدید اقتصادی است.
برای مردم ارمنستان، گشایش اقتصادی و بهبود وضعیت معیشتی، اولویتی غیرقابل‌انکار است. همین مساله باعث شده است آنها به‌‌رغم امتیازدهی‌های سنگین به جمهوری آذربایجان، همچنان از سیاست‌های دولت پاشینیان حمایت کنند. در سطح منطقه‌ای، این چرخش می‌تواند بر موازنه قدرت در قفقاز جنوبی و روابط ایران، روسیه، ترکیه و غرب تاثیرات عمیقی داشته باشد.
نتیجه نهایی این تحولات، به توانایی دولت ارمنستان در مدیریت تنش‌ها و بهره‌برداری از فرصت‌های جدید وابسته است. در هر صورت، ارمنستان در آستانه ورود به مرحله‌ای حساس از تاریخ خود قرار دارد که نتایج آن نه‌تنها برای این کشور، بلکه برای کل منطقه قفقاز تعیین‌کننده خواهد بود.
* پژوهشگر مسائل قفقاز