بازار؛ گروه آب و انرژی: کاهش سطح دریاچه خزر به طور فزاینده ای ادامه دارد. آخرین آمار اعلامی از طرف موسسه تحقیقات آب حکایت از این دارد این افت که در سال ۱۴۰۰ به حدود یک متر رسیده بود، سال های بعدی شدت بیشتری پیدا کرده است. عوامل متعددی در کاهش سطح آب دریای خزر نقش دارند که از آن جمله می‌توان به تغییرات آب و هوایی، توسعه کشاورزی، افزایش جمعیت و ساخت حدود ۱۴ هزار سد بر روی رودخانه‌های منتهی به این دریا اشاره کرد. در این میان، تأثیر سدهای ساخته شده بر روی رودخانه ولگا، به عنوان تأمین‌کننده اصلی آب خزر (حدود ۸۰ درصد)، بسیار حائز اهمیت است.
جالب است که بدانید بودجه آبی دریای خزر، عمدتا شامل ورودی آب از رودخانه‌ها به دریای خزر، بارش باران روی سطح دریا و تبخیر از سطح آن است. تقریباً ۸۰ درصد از بودجه آبی دریای خزر از ورودی آب رودخانه‌ها تامین می‌شود؛ در حالی‌که بارش حدود ۲۰ درصد و ورود آب زیرزمینی کمتر از یک‌درصد است.
در این میان رودخانه ولگا حدود ۸۲ درصد از کل ورود آب رودخانه‌ها را تامین می‌کند؛ در حالی که رودخانه‌های کورا، اورال، تِرِک و سولک به‌طور تقریبی ۱۵ درصد را تأمین می‌کنند و ۳ درصد باقی‌مانده از رودخانه‌های کوچک‌تر می‌آیند.
با این اوصاف می توان ادعا کرد که بیش از اینکه افت بارندگی ها در سال های اخیر تراز آبی بزرگترین دریاچه دنیا را تحت تاثیر قرار داده باشد، سد سازی های روسیه روی بستر این رودخانه خزر را در شرایط بحرانی قرار داده است. بر اساس آماری که محمد کاویانپور رییس موسسه تحقیقات آب به بازار ارایه می دهد، آورد دریاچه خزر ۳۰۰ الی ۳۲۰ میلیارد مترمکعب در سال است که ولگا حدود ۸۰ درصد آن را تامین می کنند.
بر اساس آنچه خود کشور روسیه اعلام کرده آورد ولگا حدود ۳۰ الی ۴۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. در گذشته ورودی ولگا حدود ۲۴۰ میلیارد مترمکعب بوده اما این رقم حالا به حدود ۲۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است
او با اشاره به اینکه آورد ولگا بر اساس اطلاعات اعلامی از سوی روسیه کمتر شده است، ادامه داد: ما آماری در این خصوص نداریم اما بر اساس آنچه خود کشور روسیه اعلام کرده آورد ولگا حدود ۳۰ الی ۴۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
به گفته او، در گذشته ورودی ولگا حدود ۲۴۰ میلیارد مترمکعب بوده اما این رقم حالا به حدود ۲۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
گفتنی است که پس از رودخانه ولگا، رود کورا در جمهوری آذربایجان و اورال در قزاقستان از رودخانه‌های مهم تأمین‌کننده آب دریای خزر محسوب می‌شوند. رودخانه کورا دومین رودخانه مهم حوضه آبریز دریای خزر از نظر حجم آب ورودی بوده و از کشورهای ترکیه و گرجستان سرچشمه گرفته و وارد جمهوری آذربایجان می‌شود و پس از پیوستن رود ارس از بخش غربی وارد دریای خزر می‌شود. روند کلی کاهشی میزان آبدهی سالانه این رودخانه در بازه زمانی بلندمدت، به ویژه از سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ میلادی محسوس و قابل ملاحظه است.
نقش تغییرات اقلیمی بر خزر
هر چند که افت آورد ورودی رودخانه ها در افت شدید سطح آبی دریاچه ارومیه تاثیر زیادی داشته اما نقش سایر عوامل در شرایط پیش آمده را نمی توان نادیده گرفت: این همان نکته ای است که رییس موسسه تحقیقات آب هم بدان اشاره کرده و در ادامه می افزاید: بحران تغییر اقلیم و افزایش دما یک بحران جهانی بوده و تمام دنیا به نوعی با آن دست و پنجه نرم می کنند. به عنوان مثال آتش سوزی کالیفورنیا یک بحران اقلیمی است که خسارت های بسیار زیادی را هم به جای گذاشت. ما در دریاچه خزر هم به نوعی با این بحران و اثرات آن بر سطح آبی آن مواجه هستیم.
او با بیان اینکه از سال ۷۵ تا حالا ۲.۳ متر تراز آبی دریای خزر کاهش یافته است، ادامه داد: سطح آب دریای خزر در ۲۰۲۴ حدود ۲۵ سانتی متر و در ۲۰۲۳ نیز حدود ۲۰ تا ۲۳ سانتی متر کاهش یافته است.
به گفته او، با تداوم روند فعلی تولید گازهای گلخانه‌ای پیش بینی شده دریاهای جهان با افزایش سطح ناشی از گرم شدن هوا روبرو شوند و احتمال دارد تا سال ۲۱۰۰ میلادی سطح دریاهای جهان یک متر افزایش یابد.
کاویانپور که نسبت به تبعات تغییر اقلیم در سال های آینده به شدت نگران است، ادامه داد: پیش بینی ما این است که افزایش دما در سال های آینده جدی تر خواهد شدو شهرهای زیادی با بحران تغییر اقلیم مواجه خواهند شد. به همین دلیل اعتقاد ما بر این است که در اقتصاد، صنایع و بخش کشاورزی و حتی سبک زندگی مردم رفتار شناسی جدیدی مطابق با شرایط اقلیمی جدید صورت گیرد.
۲.۲ متر کاهش در ۲۸ سال
بلندترین آمار اندازه‌گیری تراز آب دریای خزر در ایران در ایستگاه بندر انزلی از سال ۱۳۲۰ ثبت شده است. بر اساس اطلاعات اندازه‌گیری شده در انزلی، از سال ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۵۶، روند کلی تغییرات تراز آب نزولی بوده و تراز آب در طی زمان ۳۶ سال با ۱.۳۶ متر کاهش به مقدار ۲۸.۱۶- متر در سال ۱۳۵۶ می‌رسد. به طور کلی، تراز آب دریای خزر به‌صورت منفی بیان می‌شود؛ زیرا سطح این دریاچه پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است؛ به عنوان مثال تراز ۲۸.۱۶- متر به این معناست که سطح آب دریای خزر ۲۸.۱۶- متر پایین‌تر از سطح متوسط دریاهای آزاد قرار دارد.
در سال ۱۳۷۴ با ۲.۴ متر افزایش نسبت به سال ۱۳۵۷ به تراز ۲۵.۷۶- متر می‌رسد. از سال شکل ۱۳۷۵ تا کنون روند نزولی تغییرات تراز آب دریای خزر با شیب ملایم‌تری نسبت به دوره افزایشی از سر گرفته می‌شود، به‌طوری‌که طی ۲۸ سال با ۲.۲۴ متر کاهش تراز آب در سال ۱۴۰۳ به حدود ۲۸- متر رسیده است
در فاصله سال‌های ۱۳۷۴-۱۳۵۷، روند کلی تغییرات تراز آب با شیب بیشتری نسبت به دوره قبل صعودی بوده و در طی ۱۸ سال، در سال ۱۳۷۴ با ۲.۴ متر افزایش نسبت به سال ۱۳۵۷ به تراز ۲۵.۷۶- متر در سال ۱۳۷۴ می‌رسد. از سال ۱۳۷۵ تا کنون روند نزولی تغییرات تراز آب دریای خزر با شیب ملایم‌تری نسبت به دوره افزایشی از سر گرفته می‌شود، به‌طوری‌که طی ۲۸ سال با ۲.۲۴ متر کاهش تراز آب در سال ۱۴۰۳ به حدود ۲۸- متر رسیده است.
تبعات خشک شدن دریاچه خزر
این کاهش در سطح دریای خزر تأثیرات منفی بر تأسیسات دریایی، بنادر، شیلات، صنایع کشتیرانی، نیروگاه‌ها، مناطق مسکونی، اکوسیستم‌ها، تنوع زیستی و تالاب‌های ساحلی، به‌ویژه آن‌هایی که تحت کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ ثبت شده‌اند، دارد.
برای نمونه با پایین‌روی تراز آب دریای خزر، نیروگاه شهید سلیمی نکا -که یکی از بزرگترین نیروگاه‌های کشور است- با مشکلات جدی در خصوص سیستم خنک‌کاری دریایی مواجه شده و در صورت استمرار پایین‌روی تراز آب این نیروگاه با خطر خارج‌شدن کامل از مدار مواجه خواهد شد. با توجه به اینکه هزینه تولید برق و ساخت نیروگاهی با ظرفیت نکا که در حدود ۱.۵ میلیارد دلار است. سلطان‌پور نیز بر اهمیت تسریع در حل مشکل تامین آب خنک‌کننده نیروگاه و استمرار تولید برق در آن تاکید می‌کند.
همچنین تالاب گمیشان و خلیج گرگان پیش از پروژه احیا در معرض خشکسالی قرار گرفته بودند. بسیاری از بنادر واقع در شمال کشور با مشکل کاهش عمق آب‌خور مواجه شده‌اند و هزینه‌های لایروبی زیادی به آن‌ها تحمیل شده است.