حجت‌الاسلام دکتر علی گودرزی، معاون بنیاد ملی خانواده و عضو کارگروه جمعیت بنیاد کرامت رضوی در گفت‌وگو با ما از این می‌گوید که چرا هنوز نتوانسته‌ایم جمعیت را به یک مسئله عمومی تبدیل کنیم و چگونه می‌توان از این بحران عبور کرد. او به مشکلات فرهنگی، اقتصادی و ساختاری اشاره می‌کند و راهکارهایی برای احیای فرهنگ فرزندآوری و حمایت از خانواده‌ها در شرایط کنونی ارائه می‌دهد.
چالش‌های اساسی افزایش جمعیت
حجت‌الاسلام گودرزی در ابتدای گفت‌وگو در توضیح مهم‌ترین چالش‌های موجود در راستای افزایش جمعیت جوان در کشور، می‌گوید: متأسفانه نتوانسته‌ایم موضوع جمعیت را به یک مسئله عمومی تبدیل کنیم. به عبارت دیگر، اقناع عمومی مردم هنوز به‌طور کامل محقق نشده است. علت اصلی این موضوع این است که مقدمات اقناع عمومی، به‌ویژه گفت‌وگوها و نشست‌های علمی با نخبگان، به‌درستی برگزار نشده یا اگر برگزار شده، نتایج مطلوبی در پی نداشته است. اقناع نخبگانی، زمانی که به‌درستی صورت نگیرد، به‌طور خودکار نمی‌تواند به اقناع عمومی منجر شود. رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم انقلاب به اهمیت عمومی‌سازی اشاره کرده‌اند. عمومی‌سازی یعنی حرکت مردم به سمت اهداف انقلاب اسلامی که به نظر ایشان سه ایراد عمده دارد: نخست اینکه محسوس نیست، دوم؛ سرعت کافی ندارد و سوم؛ نظم و هماهنگی لازم را ندارد. بنابراین، برای تسریع و عمومی‌سازی یک کار باید این سه نکته را به‌طور دقیق و مؤثر در نظر بگیریم. در این راستا، یکی از راهکارهای مطرح‌شده ایجاد حلقه‌های میانی است. برای عمومی‌سازی مسئله جمعیت، باید ابتدا اقناع نخبگانی انجام شود و پس از آن وارد فاز مردمی‌سازی عمومی شویم. مردمی‌سازی عمومی با ایجاد حلقه‌های میانی صورت می‌گیرد. حلقه‌های میانی در حال حاضر در برخی بخش‌ها به‌طور محدود ایجاد شده‌اند اما هنوز به‌طور محسوس و با سرعت و نظم لازم عمل نمی‌کنند. اگر این سه ویژگی یعنی محسوس بودن، سرعت داشتن و نظم یافتن در ایجاد حلقه‌های میانی تحقق یابد، به تناسب آن، حرکت عمومی هم به‌طور مؤثرتر انجام خواهد شد.
دبیر کتاب سال خانواده و جمعیت کشور اضافه می‌کند: یکی از مهم‌ترین مسائل در موضوع جمعیت امروز، عمومی‌سازی است. در حال حاضر توانسته‌ایم اقشار خاصی مانند حزب‌اللهی‌ها و مذهبی‌ها را قانع و در مسئله افزایش جمعیت همراه کنیم اما عموم مردم هنوز به‌طور کافی همراه نشده‌اند. حتی در برخی موارد شاهد مقاومت اجتماعی در برابر این مسئله هستیم؛ به عبارت دیگر، نه تنها نتوانسته‌ایم عموم مردم را جذب کنیم، بلکه مقاومت‌هایی هم در برابر آن به‌وجود آورده‌ایم. این پدیده قشری‌سازی و جداسازی به‌طور ناخودآگاه در حال شکل‌گیری است. ما باید تلاش کنیم مردم را به‌طور کلی در این مسئله همراه کنیم. این همراه‌سازی نیازمند فکر و برنامه‌ریزی خاصی است. چالش اصلی ما در حال حاضر، تحقق نیافتن عمومی‌سازی است. اکنون تنها بخش محدودی از مردم که دارای فرزند هستند، در مسیر افزایش جمعیت قرار دارند اما برای دستیابی به هدف افزایش نرخ باروری به 2.5فرزند، این مسیر کافی نیست. با روشی که در حال حاضر دنبال می‌کنیم، به‌سختی می‌توانیم نرخ باروری را افزایش دهیم و حتی تغییرات اندکی در این زمینه ایجاد کنیم.
تحکیم بنیان خانواده براساس آموزه‌های اسلامی در گرو فرهنگ‌سازی
معاون بنیاد ملی خانواده در پاسخ به این پرسش که برای پی بردن جامعه به اهمیت فرزندآوری باید چه کاری انجام داد، تصریح می‌کند: با توجه به سیاست‌های موجود و قوانین فعلی، فرهنگ‌سازی مهم‌ترین مؤلفه است. بعضی اشاره دارند که اقتصاد یا فرهنگ از اهمیت بیشتری برخوردارند و اینکه کدام یک در اولویت قرار دارد، موضوع بحث است. اما از نگاه من، فرهنگ‌سازی اصلی‌ترین و مؤثرترین عامل در مسئله افزایش جمعیت است. برای مثال، اگر در دهه ۶۰ به فرزندان کوپن تعلق نمی‌گرفت، آن میزان حمایتی که از نظر اقتصادی به فرزندان داده می‌شد، تأثیر زیادی نداشت. بلکه، فرهنگ‌سازی در آن زمان نقش اصلی را ایفا کرد. بنابراین معتقدم در مسائل اجتماعی و اقتصادی، فرهنگ‌سازی می‌تواند تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد تا خود مسئله اقتصادی. برای مثال، آن تعداد کوپن در زندگی ما تأثیر زیادی نداشت، اما فرهنگ‌سازی به‌شدت بر جامعه تأثیر گذاشت و سبب شد نرخ باروری در ایران بالا برود. امروز نیز نیاز به گفتمان‌سازی و فرهنگ‌سازی داریم و باید جمعیت را به عنوان یک موضوع رایج و مورد توجه در گفت‌وگوهای عمومی و نخبگانی مطرح کنیم. نشست‌های علمی و دانشگاهی در این زمینه برگزار و ریزمسائل مربوط به جمعیت را وارد این گفت‌وگوها کنیم. در غیر این صورت، به نظر می‌آید موفقیت در این زمینه بسیار محدود خواهد بود.
نقش نهادهای دینی و فرهنگی در فرزندآوری
اما نکته مهم این است در این میان نقش نهادهای دینی و فرهنگی در حمایت از سیاست‌های جمعیتی و ترغیب به فرزندآوری چیست؟
دکتر گودرزی پاسخ می‌دهد: در دوران کاهش جمعیت، دو قشر به‌طور ویژه برای تحقق هدف کاهش جمعیت سرمایه‌گذاری شدند. یکی قشر پزشکان و شبکه بهداشت و درمان و دیگری قشر روحانیت و مذهبی‌ها. درواقع، این دو نهاد بودند که برای کاهش جمعیت تلاش می‌کردند. به‌طور مشابه، برای افزایش جمعیت نیز باید این دو قشر نقش اصلی را ایفا کنند. روحانیت می‌تواند از طریق کنفرانس‌ها، جلسات و تبلیغات، نقش خود را در ترغیب به فرزندآوری ایفا کند. همچنین، شبکه بهداشت و درمان باید با همان قدرت و حتی روش‌های نوین‌تر، به‌ویژه در روستاها و مناطق مرزی، به اقدامات مشابه پرداخته و راهکارهای مؤثر را در پیش گیرد.
ایشان یادآور می‌شود: در حال حاضر، نهادهای فرهنگی و دینی با وجود هم‌راستایی در سیاست‌ها و راهبردها به‌ویژه در سیاست‌های جمعیتی، در عمل هماهنگی لازم را ندارند. برای تقویت همکاری‌ها، این نهادها باید یک نقش مشخص و تعریف‌شده در موضوع جمعیت داشته باشند. حوزه علمیه باید به مسئله جمعیت توجه بیشتری داشته باشد و نقش فعال‌تری در این زمینه ایفا کند. متأسفانه، کارگروه‌های موجود در حوزه تا به حال نتوانسته‌اند تأثیر قابل توجهی بر وضعیت جمعیت بگذارند و این نشان‌دهنده نیاز به تغییر در سازوکارها و جدیت بیشتر است.
آیا هماهنگ‌سازی دستگاه‌ها و نهادها در این زمینه مؤثر است؟
معاون بنیاد ملی خانواده تصریح می‌کند: هماهنگ‌سازی میان نهادها در شرایط فعلی، به‌ویژه با توجه به تعدد دستگاه‌های فرهنگی، در عمل نتایج مطلوبی نداشته است. در کوتاه‌مدت، این هماهنگ‌سازی‌ها می‌تواند به اتلاف وقت و منابع منجر شود. بنابراین، پیشنهاد می‌شود نهادها به جای صرف زمان در هماهنگ‌سازی‌ها، بیشتر بر اجرای سیاست‌ها و راهبردهای مشترک متمرکز شوند تا نتیجه ملموس‌تری حاصل شود.
اما سؤال مهم‌تر اینکه آیا تغییر در سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی کشور، مانند مسکن، شغل و شرایط رفاهی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر افزایش جمعیت جوان داشته باشد؟ ایشان توضیح می‌دهد: بله، قطعاً تغییر در سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر افزایش جمعیت جوان داشته باشد. یکی از مهم‌ترین مسائل در این زمینه، مسکن است. به‌عنوان مثال، مسکنی که امروز ساخته می‌شود نمی‌تواند پذیرای خانواده‌هایی با چند فرزند باشد. خانه‌هایی با متراژهای ۳۰ تا ۵۰ متر عملاً فضای کافی برای فرزندآوری را ایجاد نمی‌کنند. بنابراین، تغییر در سیاست‌های اقتصادی، به‌ویژه در بخش مسکن، می‌تواند نقش مؤثری در رفع موانع افزایش جمعیت داشته باشد. اما نکته مهم این است تغییر سیاست‌ها به تنهایی کافی نیست. اگر به‌طور همزمان فرهنگ‌سازی انجام نشود حتی با بهبود شرایط اقتصادی، خانواده‌ها ممکن است هنوز در پذیرش فرزندآوری تردید داشته باشند.
این محقق و صاحبنظر حوزه خانواده تصریح می‌کند: تغییرات زیرساختی به تنهایی برای حل مشکل کافی نیست. وقتی موانع اقتصادی مانند مسکن رفع می‌شود، تازه می‌توان به گره‌های ذهنی افراد پرداخت و به آن‌ها نشان داد شرایط جدید، مناسب‌تر برای فرزندآوری است. تغییر شیوه ساخت مسکن، افزایش متراژ خانه‌ها و بهبود شرایط رفاهی می‌تواند موانع اقتصادی را برطرف کند اما برای تغییر ذائقه و نگرش خانواده‌ها به فرزندآوری، نیاز به همراهی فرهنگ‌سازی و ایجاد مشوق‌هاست. به عبارت دیگر، تغییر زیرساخت‌ها باید همراه با پیوست‌های فرهنگی و جمعیتی باشد تا تأثیرات بلندمدتی ایجاد کند.
فرزندآوری درهای برکت و روزی را باز می‌کند
با توجه به مشکلات اقتصادی و فرهنگی که جوانان با آن‌ها مواجه هستند، چه تدابیری باید اتخاذ شود تا نسل جوان انگیزه بیشتری برای ازدواج و فرزندآوری پیدا کند؟
عضو میز تخصصی جمعیت شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه کشور می‌گوید: یکی از مشکلات فرهنگی و اقتصادی که جوانان با آن روبه‌رو هستند، نگرش منفی به فرزندآوری است. بسیاری از جوانان به‌دلیل وضعیت مالی و اقتصادی، به ازدواج و فرزندآوری فکر نمی‌کنند، زیرا تصور می‌کنند به‌ویژه در شرایط مالی کنونی، داشتن فرزند تنها به مشکلات آن‌ها می‌افزاید. اما در نظام دینی و براساس آموزه‌های وحی، فرزند نه تنها بار اقتصادی بر دوش فرد نمی‌گذارد، بلکه سبب گشایش رزق و روزی می‌شود. در این نگاه، فرزند یک نعمت و برکت است که به همراه خود رفاه و روزی می‌آورد. همچنان که در آیه 32سوره نور فرموده است: «مردان و زنان بی‌همسر را همسر دهید و همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکار را و به خاطر فقر و نداری، عذر و بهانه نیاورید، چرا که زوجین اگر فقیر و تنگدست باشند خداوند آن‌ها را از فضل خود بی‌نیاز می‌کند».
متأسفانه در دنیای مدرن و تحت تأثیر دیدگاه‌های غربی، رزق و روزی تنها به پول و دارایی مادی محدود شده است. این نگرش مادی سبب شده جوانان فرزندآوری را به‌عنوان یک بار اقتصادی و نه یک نعمت الهی ببینند. در حالی که تجربه‌های زیسته نشان می‌دهد بسیاری از کسانی که فرزندآوری را تجربه کرده‌اند، اذعان دارند پس از تولد فرزند، گشایش‌های اقتصادی اتفاق افتاده و زندگی بهبود یافته است. بنابراین، یکی از اقدامات مهم برای ترغیب نسل جوان به ازدواج و فرزندآوری، بازگشت به این باور دینی است که فرزندآوری نه تنها مشکل‌ساز نیست، بلکه درهای برکت و روزی را باز می‌کند. در این راستا، باید فرهنگ‌سازی قوی و هدفمند انجام شود تا جوانان به اهمیت معنوی و اقتصادی فرزندآوری پی ببرند و اعتماد بیشتری به تدابیر الهی و روزی‌های غیرمادی پیدا کنند.
راهکارهای تسهیل مسیر فرزندآوری و حمایت از خانواده‌ها
اما در شرایطی که جوانان با چالش‌های متعددی مانند بیکاری و تورم دست و پنجه نرم می‌کنند، چه راهکارهایی برای تسهیل مسیر فرزندآوری و حمایت از خانواده‌ها در نظر گرفته شده است؟
دکتر گودرزی تصریح می‌کند: در دهه ۶۰ باوجود مشکلات اقتصادی شدید و شرایط جنگی، نرخ فرزندآوری و ازدواج وضعیت بهتری نسبت به امروز داشت. این نشان می‌دهد حل مسائل اقتصادی مانند بیکاری و تورم به‌تنهایی نمی‌تواند تضمین‌کننده افزایش ازدواج و فرزندآوری باشد. یکی از مهم‌ترین مسائل، تغییر نگاه و نگرش فرد به زندگی و شغل است. در حال حاضر، برخی جوانان باوجود داشتن درآمدی خوب باز هم احساس فقر می‌کنند. این نشان‌دهنده تفاوت نگاه در جامعه است. در دهه ۶۰، افراد باوجود سختی‌های اقتصادی هیچ‌گاه احساس فقر نمی‌کردند و به‌راحتی ازدواج می‌کردند. اما امروز، بسیاری از جوانان تنها به دنبال یک شغل با شاخص‌های خاص و وضعیت مالی ایده‌آل هستند و حاضر نیستند در کارهای صنعتی یا مشاغل معمولی فعالیت کنند. این تغییر نگاه به شغل و زندگی سبب شده آن‌ها ازدواج نکنند. اگر می‌خواهیم به تغییرات واقعی دست یابیم، باید نگاه فرد به شغل و زندگی را تغییر دهیم. به‌جای اینکه به او بگوییم باید یک‌شبه میلیاردر شود، باید این ذهنیت را تقویت کنیم که موفقیت و توانمندی از طریق تلاش بلندمدت و جدی در کار بدست می‌آید. اگر این نگرش‌ها تغییر کند، مسیر ازدواج و فرزندآوری نیز تسهیل خواهد شد. تا زمانی که نگاه و ذهنیت افراد به شغل و زندگی تغییر نکند، هیچ‌گونه تحولی در افزایش ازدواج و فرزندآوری نخواهیم داشت.
خبرنگار: احمدی شیروان