نگرانی‌های سازمان‌های جهانی
سعید صفاتیان، تحلیلگر اعتیاد با تأیید افزایش مصرف دخانیات و موادمخدر در جهان، از نگرانی متخصصان سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل در این خصوص می‌گوید و می‌افزاید: آن‌ها می‌پرسند چرا برنامه‌های پیشگیری از مصرف سیگار، الکل و موادمخدر تأثیر قابل توجهی نداشته است؟ از طرفی گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد سن مصرف مواد در دنیا کاهش یافته؛ به‌گونه‌ای که سن شروع مصرف دخانیات در حال حاضر 9 تا 10 سال و سن شروع مصرف موادمخدر 12 تا 13 سال است. این تغییرات به‌شدت نگران‌کننده هستند.
دلایل افزایش مصرف سیگار در نوجوانان و جوانان
صفاتیان یکی از دلایل اصلی گرایش نوجوانان به سمت سیگار را کنجکاوی می‌داند و می‌گوید: بسیاری از نوجوانان تصور می‌کنند افرادی که سیگار می‌کشند، به‌خصوص شخصیت‌های معروف مانند هنرپیشگان، ظاهری خاص و جذاب دارند. این کنجکاوی به‌طور طبیعی آن‌ها را به سمت تجربه سیگار می‌کشاند. دلیل دوم جست‌و‌جو برای لذت است. نوجوانان در این سن به دنبال لذت و هیجان هستند و تصور می‌کنند مصرف سیگار می‌تواند راه رسیدن به این لذت باشد؛ به‌ویژه در دوران نوجوانی که فرد در حال کشف هویت خود است.
یکی دیگر از دلایل، ناامیدی است؛ برخی نوجوانان بر اثر مشکلات خانوادگی، تحصیلی یا اجتماعی، احساس ناامیدی می‌کنند و با تصور اینکه مصرف سیگار می‌تواند راهی برای فرار از این مشکلات باشد به این ماده مخدر پناه می‌برند.
وی خاطرنشان می‌کند: عوامل اقتصادی و دسترسی آسان به سیگار نیز تأثیر زیادی دارند. سیگار در برخی کشورها مثل ایران ارزان است و در دسترس قرار دارد، در حالی که قیمت آن در برخی دیگر از کشورها بالاتر از کشور ماست و مالیات‌های سنگین بر آن وضع می‌شود. علاوه بر این، شرایط خانوادگی و اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در گرایش نوجوانان به سیگار داشته باشد.
در خانواده‌هایی که والدین سیگاری هستند یا مشکلاتی مثل استرس، طلاق یا ناهماهنگی میان والدین وجود دارد، احتمال گرایش نوجوانان به سیگار بیشتر می‌شود. همچنین در جوامع توسعه‌یافته، زمانی که والدین برای ساعات طولانی در محل کار مشغول‌اند و بچه‌ها تنها می‌مانند، این شرایط می‌تواند نوجوانان را به سمت گروه‌های اجتماعی هم‌سن‌وسال سوق دهد که ممکن است مصرف‌کننده سیگار باشند.
او درخصوص تأثیر گروه‌های هم‌سن‌وسال و مهارت‌های زندگی بر مصرف سیگار در نوجوانان این‌گونه توضیح می‌دهد: نوجوانان معمولاً در گروه‌های اجتماعی خود تحت تأثیر قرار می‌گیرند و زمانی که در جمعی می‌بینند چند نفر سیگار می‌کشند، ممکن است احساس فشار اجتماعی کنند.
به‌طور مثال وقتی پنج نفر در پارک دور هم جمع می‌شوند و سیگار می‌کشند، ممکن است یکی از نوجوانان به دلیل ترس از تمسخر یا فشار گروهی تصمیم بگیرد به مصرف سیگار رو بیاورد. این فشار اجتماعی می‌تواند به‌ویژه برای نوجوانانی که مهارت‌های دفاعی ضعیفی دارند، بسیار قوی باشد. در این شرایط، مهارت‌های زندگی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. مهارت «نه گفتن» که نوجوانان باید در مدارس بیاموزند، می‌تواند به‌طور قابل توجهی در جلوگیری از مصرف موادمخدر و دخانیات مؤثر باشد.
به گفته صفاتیان، آموزش و پرورش باید نقش اساسی در پیشگیری از مصرف دخانیات و موادمخدر ایفا کند. باید موضوعات مرتبط با مصرف سیگار و موادمخدر را در کتاب‌های درسی بگنجاند و به معلمان آموزش دهد چگونه این موضوعات را در کلاس‌ها با دانش‌آموزان در میان بگذارند.
اما متأسفانه گاهی خود معلمان مصرف‌کننده سیگار هستند و این موضوع می‌تواند تأثیر منفی بر دانش‌آموزان بگذارد. بوی سیگار لباس معلمان یا مصرف سیگار توسط آن‌ها خارج از محیط مدرسه، می‌تواند الگویی برای دانش‌آموزان ایجاد کند. علاوه بر این، آموزش و پرورش باید ضمن برگزاری دوره‌های آموزشی برای والدین، به آن‌ها کمک کند در صورت مشاهده مصرف سیگار توسط فرزندشان، نحوه برخورد صحیح با این مشکل را یاد بگیرند. از طرفی قوانین موجود در حوزه مبارزه با موادمخدر و دخانیات بیشتر به سمت برخوردهای نظامی، انتظامی و قضایی تمایل دارند که این رویکرد به تنهایی کافی نیست. باید قوانینی وضع شوند که شامل سیستم‌های حمایتی و آموزشی نیز باشند تا بتوانند تأثیرات بلندمدت و مثبت بر جامعه بگذارند. در این راستا، نهادهای مختلف مانند صداوسیما، وزارت ارشاد، وزارت آموزش عالی، سازمان بهزیستی و وزارت بهداشت باید در این زمینه همکاری بیشتری داشته باشند. متأسفانه در حال حاضر این نهادها به‌طور هماهنگ و مؤثر در این عرصه فعال نیستند و بیشتر در حاشیه قرار دارند.
ضرورت توقف فروش سیگار نخی
مجید ابهری، آسیب‌شناس اجتماعی با بیان اینکه سبک زندگی تأثیر مستقیم و غیرقابل انکاری بر نگرش افراد دارد، به خبرنگار ما می‌گوید: متأسفانه با گسترش بی‌رویه و بدون آموزش فضای مجازی، بسیاری از رفتارهای نادرست مثل مصرف دخانیات در حال افزایش است و مصرف قلیان و سیگار در میان نوجوانان و جوانان به تفریح اصلی تبدیل شده است. از سوی دیگر، مصرف سیگار در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های داخلی و خارجی، جایی برای هنرپیشگان و هنرمندان فراهم کرده که به نوعی الگوی غلط رفتاری برای نوجوانان و جوانان می‌شود.
او می‌افزاید: متأسفانه آموزش‌های لازم در این زمینه در خانواده‌ها، رسانه‌ها و فضای مجازی به اندازه کافی ارائه نمی‌شود و این کمبود آموزش موجب می‌شود خطرات واقعی مصرف دخانیات به‌خوبی به نوجوانان و خانواده‌ها منتقل نشود.
همچنین فروش سیگار نخی که قرار بود چند سال پیش در دکه‌های روزنامه‌فروشی ممنوع شود، همچنان ادامه دارد. برخی افراد برای کسب سود، از این روش نامناسب دست برنمی‌دارند. فروش سیگار نخی به نوجوانان و جوانان سبب شده مصرف آن افزایش چشمگیری پیدا کند.
ابهری معتقد است: لازم است برای مقابله با این معضل، آموزش‌های لازم در مدارس و خانواده‌ها به‌طور جدی پیگیری و فروش سیگار نخی در دکه‌های روزنامه‌فروشی و سوپرمارکت‌ها متوقف شود. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود از گسترش این خطر جلوگیری شود، زیرا مصرف سیگار دروازه ورود به اعتیاد است و همه معتادان بدون استثنا از سیگار شروع کرده‌اند.
او درباره راهکارهای دیگر مقابله با بحران مصرف دخانیات در نوجوانان و جوانان، اظهار می‌کند: ایجاد سرگرمی‌های مناسب، رایگان و ارزان باید به‌طور جدی در دستور کار قرار گیرد.
این سرگرمی‌ها می‌توانند به عنوان جایگزینی سالم برای رفتارهای زیان‌آور مانند مصرف سیگار عمل کنند. نهادهای متولی باید دلسوزانه و با جدیت نظارت کنند، چرا که اعضای این نهادها نیز خود در این جامعه زندگی می‌کنند و فرزندان و خانواده‌هایشان در معرض این آسیب‌ها قرار دارند. در صورتی که این مسائل نادیده گرفته شوند، این آسیب‌ها به‌طور مستقیم به خانواده‌ها و اطرافیان نزدیک این افراد نیز سرایت می‌کند و در نهایت این بحران مانند یک طوفان می‌تواند تمامی جامعه را درگیر کند و هیچ‌کس از تأثیرات آن در امان نخواهد ماند.
این آسیب‌شناس اجتماعی یکی دیگر از دلایل اصلی کاهش سن اعتیاد در میان کودکان و نوجوانان را چشم و هم‌چشمی‌ها و تقلیدهای نامناسب می‌داند و می‌گوید: وقتی نوجوانان و جوانان نمادهای رفتاری یا سلبریتی‌ها را که برای تکمیل ژست خود، سیگاری لای انگشتانشان دارند در فیلم‌ها یا عکس‌ها می‌بینند، تمایل پیدا می‌کنند این رفتار را تقلید کنند. این تقلیدها می‌تواند به سرعت میان نسل جوان گسترش یابد.
ابهری اضافه می‌کند: یکی دیگر از دلایل مهم، احساس بزرگ‌نمایی است. برخی نوجوانان به اشتباه تصور می‌کنند مصرف سیگار موجب می‌شود سنشان بزرگ‌تر به نظر برسد و جایگاه اجتماعی‌شان بالاتر برود. این نگرش غلط نازمند اصلاح و دادن آگاهی از سوی خانواده‌ها، رسانه‌ها و نهادهای آموزشی است. باید با گوشزد کردن این رفتارهای نادرست به جوانان از گسترش آن‌ها جلوگیری کرد.
او معتقد است: قوانین فعلی درخصوص مبارزه با موادمخدر و دخانیات به‌طور کلی کامل هستند، اما مشکل اصلی در اجرای قوانین و نظارت بر اجرای آن‌هاست. درواقع قوانین برای مقابله با بحران‌های موجود کافی به نظر می‌رسند، اما در عمل نیاز به نظارت و اجرای صحیح آن‌ها داریم. نهادهای قانون‌گذاری و اجرایی باید اقدامات قوی‌تر و مؤثرتری در این زمینه انجام دهند تا از گسترش این بحران‌ها جلوگیری کنند، در غیر این صورت، حتی با وجود قوانین کامل، در عمل با این مسائل مقابله ممکن نخواهد بود.
ضعف اطلاع‌رسانی و کمبود آموزش‌های مدون
محمدرضا مسجدی، مدیر جمعیت مبارزه با دخانیات ایران نیز با بیان اینکه عوامل مختلفی موجب کشیده شدن کودکان و نوجوانان به سمت مصرف دخانیات می‌شود، به خبرنگار ما می‌گوید: یکی از مهم‌ترین این عوامل، ضعف در اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی مستمر است که منجر به آگاهی کافی نداشتن نوجوانان از مضرات دخانیات می‌شود. همچنین نبود آموزش مدون و برنامه‌های آموزشی منظم در مدارس و نهادهای اجتماعی، زمینه‌ساز مصرف دخانیات در میان نوجوانان است. از دیگر عوامل، کمبود امکانات ورزشی و تفریحی سالم در جوامع است که نوجوانان را به سمت مصرف دخانیات سوق می‌دهد.
همچنین تأثیر رسانه‌ها و فیلم‌ها و سریال‌های شبکه نمایش خانگی که مصرف دخانیات را جذاب و موجه نشان می‌دهند و تبلیغات در فضای مجازی نیز نقش مهمی در این زمینه دارند. علاوه بر این، عوامل اجتماعی و محیطی همچون فشار گروه همسالان، الگوهای اجتماعی مانند هنرپیشه‌ها و بازیگران و تأثیرات خانواده نیز از جمله عوامل مؤثر در گرایش نوجوانان به سمت مصرف دخانیات به شمار می‌آیند.
او در پاسخ به این پرسش که جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات چه اقداماتی برای کاهش سن اعتیاد و کمک به کودکان و نوجوانان انجام داده، بیان می‌کند: این جمعیت در راستای پیشگیری از مصرف دخانیات در میان نوجوانان و جوانان، طرح «پاد» را در سال ۹۵ برای نخستین بار در کشور در ورامین آغاز کرد که هدف از آن، پیشگیری، کنترل و کاهش استعمال دخانیات در میان دانش‌آموزان است. پاد از طریق آموزش‌های تخصصی توسط تسهیلگران رشته‌های روان‌شناسی و ارتباط مستقیم با والدین، معلمان و دانش‌آموزان اجرا می‌شود و تاکنون بیش از 7هزار نفر را تحت پوشش آموزش قرار داده است.
طرح‌های ملی پیشگیرانه برای مقابله با مصرف دخانیات
مسجدی به چند مرحله بودن این طرح اشاره می‌کند و می‌افزاید: پاد ابتدا در مدارس، سپس در محله‌ها و در مراحل بعد به ترتیب در سطح شهر، شهرستان، استان و در نهایت در سطح ملی اجرا شد و علاوه بر ورامین، از دی ۱۴۰۰ در رباط کریم نیز آغاز شده است.
همچنین براساس تفاهم‌نامه همکاری میان جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات و اداره کل آموزش و پرورش تهران، در هشت مدرسه در پایه هفتم متوسطه دختران و پسران چهار منطقه ۹، ۴، ۱۶ و ۱۲ تهران نیز پیاده‌سازی شده است. این طرح در سال تحصیلی 1403-1402 به‌صورت آزمایشی در ورامین، رباط کریم و چهار منطقه تهران ادامه خواهد یافت.
او ادامه می‌دهد: اقدام دیگری که در این زمینه انجام شده، تأسیس «مرکز فراموز نفس پاک» است که با هدف افزایش آگاهی و آموزش کودکان درباره مضرات دخانیات، با همکاری و مشارکت اداره کل سلامت شهرداری تهران در تیر ۱۳۸۸ تأسیس شد. هدف این مرکز این است که در فضایی شاد و سرگرم‌کننده، مهارت‌های رفتاری مناسب در برابر مصرف دخانیات را در کودکان تقویت کند.
در پایان هر دوره آموزشی، کودکان با دریافت کارت همیار سلامت، به عضویت جمعیت درآمده و در ترویج مهارت‌هایی که مبتنی بر جلوگیری از اشاعه دخانیات آموخته‌اند، همکاری می‌کنند. همچنین، مرکز فراموز نفس پاک در سال ۱۴۰۲ برای ادامه فعالیت‌های پیشگیرانه خود و ارتباط با همیاران سلامت و خانواده‌ها، فعالیت‌های خود را به صورت حضوری (شامل اجرای برنامه‌ها در داخل و بیرون از مرکز) و همچنین در شبکه‌های مجازی برنامه‌ریزی و اجرا کرده است.
خبرنگار: محدثه رضایی