امضای «سند جامع راهبردی» میان تهران و مسکو بی‌شک مهم‌ترین برنامه و دستاورد سفر یک‌روزه و فشرده پزشکیان به روسیه بود؛ اتفاقی که الکساندر دوگین، متفکر روس آن را نشانه‌ای از اتحاد استراتژیک میان دو کشور می‌داند. توافق مذکور پس از ماه‌ها بحث و گمانه‌زنی میان دو پایتخت در کاخ کرملین توسط رؤسای جمهور ایران و روسیه امضا شد. نام دقیق این پیمان ۲۵ ساله، «توافق‌نامه همکاری جامع راهبردی» است که ایران و روسیه معتقدند می‌تواند روابط طرفین را به میزان قابل توجهی تقویت کند و قرار است جای توافق‌نامه‌ای را بگیرد که در سال 2001 میان دو کشور امضا شد و در سال 2020 برای پنج سال تمدید شد. توافق‌نامه بیش از ۳۰محور در زمینه‌های مختلف اقتصادی، حمل و نقل، کریدور و ترانزیتی، پولی و بانکی، سرمایه‌گذاری، علمی، نفت و گاز دارد. در واقع این توافق‌نامه قراردادی بلندمدت و مبتنی بر اصول منشور سازمان ملل متحد و با توجه به حقوق دوجانبه و توازن تعهدات و احترام به تمامیت سرزمینی لحاظ شده که شامل یک مقدمه و
۴۷ ماده است. سند مذکور پس از امضای دولت باید برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ایران ارائه شود.
مناسبات حیاتی، حساس و راهبردی
توافق‌نامه جامع راهبردی البته بخش مهمی از رایزنی‌ها و گپ و گفت دیروز رؤسای جمهور دو کشور ایران و روسیه را به خود اختصاص داد؛ جایی که پزشکیان به صراحت گفت این اقدام پایه گسترش روابط در زمینه‌های مختلف خواهد بود. وی در این باره اظهار کرد: تمامی موانع برای اجرایی و عملیاتی شدن این معاهده را برطرف کرده‌ایم و مصمم هستیم همه آن‌ها را اجرا کنیم. روابط ایران و روسیه حساس، حیاتی و راهبردی است و در این مسیر محکم ایستاده‌ایم. اکنون و با این تحول ما در تمام زمینه‌های امنیتی، اقتصادی، تجاری و فرهنگی توانسته‌ایم ارتباطاتمان را عمیق‌تر کنیم. رئیس جمهور با این موضوع که نگاه رهبر معظم انقلاب نسبت به روابط ایران و روسیه روابطی راهبردی است، خاطرنشان کرد: آنچه گفتم توصیه‌های رهبر معظم انقلاب است، باور و اعتقاد ما این است منطقه را باید دولت‌های منطقه اداره کنند. نیازی نیست از آن طرف دنیا بیایند و منطقه را به هم بریزند و سیاست‌های خودشان را اعمال کنند. حتماً این ارتباطات -ارتباط کشورهای منطقه- نقشه آن‌ها را نقش بر آب خواهد کرد.
ولادیمیر پوتین هم در دیدار پزشکیان با تأکید بر اینکه امضای این سند به ما فرصت خواهد داد به همه ابعاد در روابط دوجانبه تنوع بدهیم و مطمئن هستم به گسترش همکاری‌های اقتصادی دو کشور کمک خواهد کرد و با بیان اینکه سرعت افزایش مبادلات تجاری دو کشور از نظر من قابل قبول است، یادآور شد: در ۱۰ ماه ابتدای سال ۲۰۲۴ میلادی، رشد بیش از ۱۵ درصدی را در مبادلات دوجانبه شاهد بودیم. وی در ادامه اظهار کرد: آرزوی بهترین‌ها را برای رهبر معظم انقلاب ایران دارم، آنچه در مناسبات ایران و روسیه در حال انجام است، با ملاحظات و کنترل ایشان صورت می‌گیرد. پوتین در بخش دیگری از سخنان خود به طرح‌های مشترک دو کشور اشاره کرد و از طرح‌های توسعه نیروگاه هسته‌ای، حوزه انرژی و افزایش مواصلات و زیرساخت حمل و نقل به عنوان جلوه‌هایی از این همکاری‌ها نام برد.
سند جامع، زمینه‌ساز همکاری‌های پایدار و کم‌تنش
اما دکتر حمید حکیم، کارشناس مسائل اوراسیا در گفت‌وگو با قدس وجه بارز سفر پزشکیان به مسکو را امضای توافق‌نامه جامع همکاری میان دو کشور خواند و گفت: معمولاً هر نوع همکاری میان تهران و مسکو واکنش‌برانگیز بوده و با حساسیت‌هایی از طرف کشورهای غربی به خصوص آمریکا روبه‌رو می‌شود بنابراین سند مذکور درصدد کاستن از تأثیر تنش‌های این گونه در روابط بوده و می‌تواند زمینه‌ساز همبستگی و هم‌افزایی باشد.
وی به اهمیت همکاری در زمینه‌های کریدورها و انرژی میان دو کشور گریزی زد و افزود: ظرفیت‌های زیادی در حوزه انرژی به خصوص در عرصه گاز و نفت بین دو کشور وجود دارد. یکی از ویژگی‌های مهم این همکاری‌ها، تکمیل‌کننده‌بودن اقتصاد دو کشور در حوزه‌های مختلف است. این تفاهم‌نامه می‌تواند زمینه‌ساز یک همکاری بلندمدت و مؤثر در سطح بین‌المللی باشد، به شرطی که هر دو کشور در راستای اجرای آن مصمم باشند.
دکتر حکیم با اشاره به ضرورت اصلاح سند جامع راهبردی که از سال 1379 نوشته شده، افزود: از سال 1379 تا به امروز، تحولات زیادی در عرصه‌های بین‌المللی، منطقه‌ای و داخلی دو کشور رخ داده است. هر کشور در این مسیر برای به‌روزرسانی تفاهم‌نامه‌های خود اقدام می‌کند و با توجه به رویکرد ضدهژمونی ایران و روسیه، این سند امروز به مرحله اجرا رسیده و این در حالی است که همکاری ایران و روسیه در حال حاضر در زمینه‌های مختلف در حال گسترش است و می‌تواند به تقویت جایگاه دو کشور در عرصه بین‌المللی کمک کند.
صرفاً با امضای توافق‌نامه مشکلی حل نمی‌شود
محسن مقصودی، تهیه‌کننده مستند «همسایه شمالی» که به صورت تخصصی به مناسبات اقتصادی ایران و روسیه پرداخته نیز با اشاره به ظرفیت‌های موجود معتقد است اگرچه صادرات ایران به روسیه در حال حاضر نسبت به هشت سال پیش که در اوج برجام قرار داشتیم، پنج برابر شده، ولی این افزایش در حالی است که سطح صادرات به حدود یک میلیارد دلار رسیده اما همچنان در کل سهم ما نیم درصد بازار روسیه را هم شامل نمی‌شود. وی با بیان اینکه بازار واردات محصول به روسیه افزون بر 300 میلیارد دلار است، اما هنوز سهمی کمتر از بسیار ناچیز یعنی نیم درصد در اختیار ایران است، تصریح کرد: متأسفانه با وجود اشتیاق، علاقه‌مندی و درخواست‌های روسیه برای همکاری با ایران، در عمل ما ضعف‌هایی داشته‌ایم. فرصت‌های زیادی در روسیه به خصوص در حوزه اتحادیه اوراسیا که ایران عضو آن است حتی با وجود برداشته شدن تعرفه‌ها وجود دارد، این فرصت می‌تواند بستری برای افزایش صادرات محصولات کشورمان به روسیه باشد.
مقصودی درباره دلایل این ناکامی افزود: ضعف تجاری ایران در بازار روسیه ناشی از نبود شناخت کافی تاجران ایرانی از بازار روسیه است. تاجران ما بیشتر به دو بازار مسکو و سن‌پترزبورگ محدود شده‌اند در حالی که روسیه بزرگ‌ترین کشور دنیاست و جمهوری‌های خودمختار مانند چچن، داغستان، اینگوش و تاتارستان که به لحاظ فرهنگی و جغرافیایی با ایران ارتباط خوبی دارند، می‌توانند فرصت‌های بی‌نظیری برای صادرات کالاهای ایرانی فراهم کنند. از سوی دیگر متأسفانه اتاق بازرگانی ایران در روسیه هنوز برنامه‌ریزی دقیقی برای همکاری‌های اقتصادی ندارد. همچنین فضای غرب‌گرایانه و نگاه منفی به روسیه که در میان برخی سیاسیون و حتی در میان تجار ایرانی وجود دارد، مانع بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های اقتصادی روسیه شده است.
این مستندساز کشورمان با تأکید بر ضرورت برنامه‌ریزی دقیق برای بهره‌برداری از این فرصت‌های طلایی در ارتباط با روسیه، گفت: ما باید در حوزه صادرات خدمات فنی و مهندسی و انواع کالاها، برنامه‌ریزی دقیق و عملیاتی داشته باشیم. صرفاً با امضای توافق‌نامه‌ها مشکل حل نمی‌شود بلکه باید اجرایی شدن این توافق‌ها و یک برنامه راهبردی مشخص در دستور کار قرار بگیرد. اگر این مسیر به درستی طی شود، در دو سال آینده می‌توانیم شاهد افزایش صادرات ایران به پنج یا حتی 10برابر باشیم. وی در پایان تصریح کرد: همچنین تکمیل کریدور شمال- جنوب می‌تواند فرصتی ایجاد کند که ایران به هاب غذایی منطقه تبدیل شود. ایران با استفاده از منابع غذایی (گندم) از روسیه و قزاقستان می‌تواند تولیدات خود را در قالب محصولات نان، شیرینی، ماکارونی و غیره به کشورهای همسایه و جنوب خلیج فارس صادر کند. از سوی دیگر ایران می‌تواند به هاب انرژی منطقه تبدیل شود و با صادرات گاز به کشورهای منطقه نقش مهمی در تأمین انرژی ایفا کند.
تهران – مسکو، حرکت در مسیر منافع مشترک
اما در ادامه، دکتر هیراد مخیری؛ کارشناس ارشد مسائل اوراسیا در ارزیابی سفر دکتر پزشکیان به مسکو گفت: سفر دکتر پزشکیان به روسیه و به موازات آن امضای معاهده مشارکت جامع راهبردی، حرکت در مسیر منافع مشترک، توسعه متوازن و احترام متقابل است. به طور نمونه باید به ابعاد سیاسی این سفر توجه کنیم که در آن توافقاتی بر مبنای احترام متقابل به حاکمیت دو کشور و عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر صورت گرفته است. همچنین همکاری در سازمان‌های بین‌المللی و هماهنگی‌های استراتژیک برای مقابله با نفوذ غرب در سیاست‌های بین‌المللی امروز از اهمیت زیادی برخوردار است. وی اظهار کرد: در بعد اقتصادی، مهم‌ترین مسئله مشارکت‌های تجاری دوجانبه و تسهیل همکاری‌های چندجانبه است. ایران و روسیه در بسیاری از حوزه‌ها مانند انرژی و سایر صنایع مشترک منافع نزدیکی با یکدیگر دارند. این تفاهم‌نامه همچنین به تسهیل سرمایه‌گذاری‌های متقابل در حوزه‌های انرژی و یکپارچگی هدفمند اقتصادی منطقه‌ای می‌پردازد. همچنین در زمینه فناوری، این تفاهم‌نامه بر امنیت سایبری و همکاری‌های علمی و دفاعی تأکید دارد. از دیگر مسائل مهم می‌توان به همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه‌های دفاعی، مبارزه با تروریسم و تعاملات در زمینه انرژی هسته‌ای به صورت مسالمت‌آمیز اشاره کرد.
دکتر مخیری با تأکید بر شرایط ویژه بین‌المللی و چالش‌های پیش روی تهران و مسکو، گفت: در شرایط فعلی، با وجود تنش‌های ژئوپلتیکی و چالش‌های منطقه‌ای به ویژه در قفقاز و آسیای مرکزی، این سند می‌تواند نقش مهمی در تسهیل تعاملات دو کشور
( ایران- روسیه) ایفا کند. همچنین با توجه به اشتراک منافع تهران و مسکو در منطقه پرتنش خاورمیانه، این تفاهم‌نامه از اهمیت بالایی برخوردار است. در نهایت اینکه باید توجه داشت موفقیت هر کدام از مفاد این سند به عنوان پازل‌های به هم تنیده در تعاملات دو کشور، به شکل‌گیری یک نظم و ثبات در منطقه کمک خواهد کرد.
امیدواری به شکوفا شدن مناسبات تهران - مسکو
مهدی خورسند دیگر کارشناس مسائل اوراسیا معتقد است: دو کشور ایران و روسیه با توجه به شرایط پیچیده جهانی به این جمع‌بندی رسیده‌اند که می‌توانند نقش مکملی برای هم در حوزه‌های امنیتی و تسلیحاتی ایفا کنند. وی با بیان اینکه به عنوان مثال همکاری‌های مشترک این دو کشور در نابودی گروهک داعش نشان‌دهنده توانمندی‌های این دو در حوزه‌های نظامی و امنیتی است، تصریح کرد: این مناسبات نشان می‌دهد طرفین در حوزه‌های نظامی و امنیتی راحت‌تر با یکدیگر همکاری می‌کنند، اما این بدین معنا نیست که حوزه‌های اقتصادی مغفول مانده است. در واقع هر دو کشور در نهادهای اقتصادی مشترک مانند سازمان همکاری شانگهای، بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا عضو هستند که این امر نشان‌دهنده تعاملات مثبت اقتصادی دو کشور در سطح بین‌المللی است. با توجه به فرصت‌های پیش رو و تجربه‌های گذشته امیدواریم این سند همکاری به تقویت روابط دو کشور و بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های موجود منجر شود.
خورسند با اشاره به اینکه سند مذکور صرفاً یک نوع توافق‌نامه همکاری میان تهران و مسکو به حساب می‌آید، گفت: هدف سند جامع همکاری راهبردی، درگیر کردن بخشی از اقتصاد ایران با منافعی در حوزه شرق است. در این شرایط، فرصت خوبی برای همکاری‌های بیشتر با روسیه فراهم شده و امیدواریم دولت در این مسیر بتواند دستاوردهای حداکثری را برای نظام جمهوری اسلامی به ارمغان بیاورد.
خبرنگار: سیدحسین حسینی