جایگاهی ارزشمند که به واسطه حضور معنوی عالم آل محمد(ع) حاصل شده و تأثیرات مثبتی بر توسعه علمی شهر داشته است. مروری بر شکل‌گیری خیلی از مجموعه‌های علمی حرم مطهر و اطراف آن و یا حضور شخصیت‌های عالم در این قطعه از بهشت ما را به تاریخ‌های دور می‌رساند. در آخرین نشست از فصل دوم «قصه‌های حرم» در مؤسسه فرهنگی قدس؛ جواد نوائیان رودسری، پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناس، تاریخ آموزش در پیشینه هزار و 200 ساله حرم مطهر را بررسی کرد که در ادامه برخی از موضوعات مطرح شده را با یکدیگر مرور می‌کنیم.
دانشگاه بحث و مناظره علمی
پیش از آمدن امام رضا(ع) به مرو، خراسان یک قطب علمی بود و دانشمندان علوم دینی و غیردینی در آن فعال بودند اما با ورود ایشان اتفاق جدیدی در عرصه علم در این منطقه رخ داد که عبارت است از شکل‌گیری نظامی آموزشی که با محوریت مشهد رشد پیدا کرد. حضرت رضا(ع) به عنوان ناشر و گسترش‌دهنده علوم مختلف شناخته می‌شدند و پس از شهادت نیز مرقد ایشان به عنوان مرکزی علمی تلقی شد. در واقع با استقرار علمای شیعه، این محل دانشگاهی برای برگزاری جلسات بحث و مناظره محسوب شد.
جواد نوائیان رودسری با اشاره به این موضوع توضیحات خود را چنین آغاز کرد: «خراسان و برخی نقاط آن مانند نیشابور در قرن اول هجری شاهد حضور محدثان و علمای برجسته‌ای بود. قدیمی‌ترین گزارش از برپایی جلسات درس و تشکیل مدارس در جوار حرم رضوی مربوط به سال 367 قمری است. در این سال شیخ صدوق که در مشهد اقامت گزیده بود، جلسات درس املای حدیث را در جوار حرم مطهر و شاید درون روضه منوره برگزار می‌کرد؛ چنان که در کتاب امالی، راوی به برگزاری برخی جلسات در این مکان مقدس اشاره کرده است. از این گزارش چنین برمی‌آید که حرم مطهر رضوی محل تمرکز علما و برگزاری جلسات بحث بوده و پیش از آنکه به عنوان زیارتگاه در میان مسلمانان (غیرشیعه) شهرت داشته باشد، به عنوان دانشگاه مشهور بوده است».
رشد مدارس علمیه حوالی حرم مطهر
این مکان آموزشی برکات زیادی نه تنها برای تشیع بلکه برای جهان اسلام داشت. این پژوهشگر تاریخ درباره این موضوع توضیحات بیشتری داد: «از قرن‌های چهارم و پنجم هجری به عنوان قرن‌های طلایی جهان اسلام یاد می‌شود و علما، ادبا و دانشمندان زیادی در این دوره رشد پیدا کردند. در این زمان مدارس علمیه اطراف حرم مطهر بسیار فعال بوده و در آن شخصیت‌های برجسته‌ای تربیت و پرورش یافتند. برخی از محققان معتقدند بسیاری از بزرگانی چون شیخ طوسی و حکیم ابوالقاسم فردوسی که در این ناحیه گرایش‌های شیعی داشتند، قسمتی از عمر آموزشی و علمی خود را در مشهد گذراندند. مدارس اطراف حرم مطهر جایگاه بسیار مهمی در آموزش علوم اسلامی و عقلی در جهان اسلام داشت و تربیت‌یافتگان آن‌ها بعدها منشأ خدمات بسیاری شدند».
با وجود تعصبات شکل گرفته در قرن‌های پنجم و ششم باز هم این مدارس به عنوان یک مرکز آموزشی به فعالیت خود ادامه دادند و بزرگانی مانند فضل بن حسن طبرسی، عبدالله بن حسن حمزه طبرسی، ابوجعفر مشهدی و قطب‌الدین محمد بن حسین کیذری در آن‌ها رشد پیدا کردند.
به نظر می‌رسد این روال در قرن هفتم و با هجوم مغولان دچار دگرگونی شد و پس از یک دوره «به سبب شرایط پیش آمده در این دوره، مشهد رو به پیشرفت رفت و این جایگاه علمی قوی‌تر شد. بزرگانی همچون خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان تربیت یافته مدارس مشهد در این عصر شناخته می‌شوند. باید به این نکته توجه کرد با گسترش مشهد در این عصر، زمینه حضور افراد با گرایش‌های مذهبی مختلف فراهم شد. در دوره ایلخانی و پس از آن تیموری، تعداد مدارس علمیه در اطراف حرم منور رضوی افزایش یافت که بسیاری از این مدارس متعلق به مذاهب اهل سنت بودند، هر چند مدارس شیعیان هم به فعالیت خود ادامه دادند».
فراز و نشیب ساخت و ساز مدارس
«قرن نهم هجری و به طور شاخص در دوره شاهرخ تیموری که از آن با عنوان «عصر گوهرشاد» یاد می‌شود، آغاز نهضت مدرسه‌سازی در اطراف حرم مطهر رضوی بود. بسیاری از مدارس قدیمی در اطراف حرم مطهر مانند دودر، پریزاد، بالاسر، ملاتاجی و... که هنوز برخی از آن‌ها باقی هستند، در این دوره ساخته شدند». این حرم‌شناس در ادامه گفت: «این وضعیت تا ابتدای دوره صفویه ادامه داشت و تغییر مذهب در ایران این دوره سبب تغییر در روند مدرسه‌ها و ایجاد مراکز علمی در اطراف حرم مطهر رضوی و داخل اماکن متبرکه نشد. از دوره شاه تهماسب صفوی تمهیدات ویژه‌ای برای این امر در نظر گرفتند و به تدریج مدارس مهمی مانند عباسقلی‌خان، میرزاجعفر، خیرات‌خان، نواب، فاضلیه، سمیعیه، پایین پا و... در این مکان مقدس شکل گرفت و به محل تحصیل علاقه‌مندان به علوم گوناگون به ویژه علوم دینی تبدیل شد. در همین دوره است که به تدریج درس ادبیات در مدارس علمیه اطراف حرم مطهر جدی گرفته شد، به طوری که در دوره قاجار، مشهد به عنوان قطب تربیت علمای ادبیات عربی و فارسی شناخته می‌شد».
در سال‌های حکومت افشاریان نیز با توجه به کوتاه بودن دوره و کشمکش‌های زیاد مدارس چندانی ساخته نشد. پس از آن و در دوره قاجار نیز تعدادی مدرسه از جمله مدرسه سلیمانیه احداث و مدارس قدیمی تعمیر شد اما روند ساخت مدارس علمیه در دوره پهلوی متوقف و در دوران جمهوری اسلامی از سر گرفته شد.
خبرنگار: زهرا زنگنه