امام هادی(ع) در دوران خفقان و فشارهای شدید سیاسی و فرهنگی، چون ستاره‌ای در دل شب تاریک تاریخ اسلام درخشید و هر چند سخت‌ترین چالش‌ها را پشت سر گذاشت، اما هرگز از هدایت و روشن‌گری مردم دریغ نکرد. او در سنین بسیار کم به مقام امامت رسید و برای 33سال، با علم، تقوا و حکمت خود، راهنمای مسلمانان بود. امام هادی(ع) نه تنها در برابر ظلم و فساد حکام عباسی ایستاد، بلکه در دوران خفقان علمی و معنوی، همچون مشعل فروزانی در قلب تاریخ باقی ماند.
دکتر مجتبی انصاری مقدم، فوق دکترای علوم قرآن و حدیث؛ پژوهشگر و استاد دانشگاه در حوزه معارف اهل‌بیت(ع) که سال‌ها در این زمینه تحقیقات گسترده‌ای داشته است، در گفت‌وگو با ما از تأثیرات امام هادی(ع) در شرایط امروز می‌گوید.
زندگی و چالش‌های امام هادی(ع) در دوران خفقان عباسیان
دکتر انصاری مقدم با اشاره به دوران امامت امام هادی(ع) می‌گوید: حضرت امام علی النقی(ع) در سنین کودکی به مقام امامت رسید. در هشت سالگی، در شرایطی که کمتر کسی تصور می‌کرد، مسئولیت بزرگ هدایت و امامت شیعیان را به عهده گرفت. چنین امامت زودهنگامی، نشانگر عمق نبوغ علمی و معنوی آن حضرت بود. اما دوران امامت حضرت هادی(ع) به‌هیچ‌وجه بدون مشکلات و چالش‌ها نبود. او در دنیای پرآشوب و خفقانی زندگی می‌کرد که خلافت عباسیان با فساد و ظلم‌های گسترده‌اش، فضای سیاسی و اجتماعی را کاملاً تحت‌فشار قرار داده بود.
ایشان به سه جریان مقابل امام هادی(ع) اشاره کرده و توضیح می‌دهد: یکی از این جریان‌ها جریان عباسی بود. خلفای عباسی همچنان در تلاش بودند پایه‌های حکومت خود را تحکیم کنند. در همین شرایط، امام هادی(ع) باید نه‌تنها در برابر ظلم‌های آنان می‌ایستاد، بلکه به‌عنوان پیشوای شیعیان، در مناظرات علمی و دینی نیز با آن‌ها مواجه می‌شد. عباسیان در بسیاری از مواقع سعی می‌کردند امام را به چالش بکشند، اما امام هادی(ع) با علم و دانش سرشار خود، همیشه در این مناظرات پیروز می‌شد. جریان علویان نیز بر مقابله با سلطه عباسیان تأکید داشتند. آن‌ها با شعارهایی چون حمایت از اهل‌بیت(ع) و مقابله با ظلم حکام، سعی داشتند جامعه اسلامی را به سوی احیای حقوق اهل‌بیت(ع) هدایت کنند. امام هادی(ع) از این جریان حمایت می‌کرد و همواره در راستای تثبیت جایگاه اهل‌بیت(ع) در دل مسلمانان می‌کوشید. در این دوران که هرگونه بیان آزادانه دین و تشیع ممنوع بود، امام(ع) با استفاده از نامه‌نگاری‌ها، جلسات خصوصی و حمایت از یاران وفادار، توانست نور هدایت را در دل مردم روشن نگه دارد.
حکمت امام هادی(ع) در حفظ وحدت و انسجام شیعیان
این کارشناس دینی با اشاره به شبکه وکالت امام هادی(ع) توضیح می‌دهد: یکی دیگر از دستاوردهای مهم در دوره امامت امام دهم شیعیان، تقویت شبکه وکالت بود. شبکه وکالت فعال‌ترین و فراگیرترین شبکه هدایت و راهبری شیعه از نیمه دوم دوران حضور امامان معصوم(ع) تا پایان دوره غیبت صغری است. امام هادی(ع) توانست در سراسر مناطق مختلف جهان اسلام، نمایندگانی را تعیین کند تا ارتباط میان مرکز امامت و شیعیان حفظ شود. این شبکه، نقشی حیاتی در حفظ وحدت و انسجام میان شیعیان داشت و از انحرافات و تهدیدات مختلف جلوگیری می‌کرد. شبکه وکالت درعصر امام هادی(ع) گسترش بیشتری پیدا کرد. مکاتبات باقی مانده از امام هادی(ع)، گویای این گسترش و نیز اهتمام امام(ع) به تقویت و تحکیم موقعیت شبکه وکالت درمیان پیروان مکتب امامت است. امام هادی(ع) با این تدبیر، توانست هویت شیعه را در برابر مشکلات سخت زمانه حفظ کند.
دکتر انصاری مقدم در توضیح نقش امام هادی(ع) در حفظ وحدت شیعه و هدایت امت نیز می‌گوید: امام هادی(ع) با توجه به شرایط پیچیده و دشوار زمان خود، موفق شد نه‌تنها جامعه شیعی را از خطرات داخلی و خارجی حفظ کند، بلکه در برابر ظلم و فساد سلطنت عباسیان ایستاد و چراغ هدایت را برای نسل‌های آینده روشن نگه داشت. یکی از مهم‌ترین سرفصل‌های درخشان در مدت زعامت و امامت امام علی‌النقی(ع) مواضع ایشان در برابر انحرافات عصر خود بود. ازجمله این انحرافات، غلو در حق امامان(ع) و به کار بردن تعابیر نابجا در مقام توصیف و تمجید از ایشان بود. امام(ع) همواره درباره مکتب غلات هشدار می‌داد و اصحاب و پیروان خود را به دوری گزیدن و فاصله گرفتن از غالیان توصیه می‌کرد. همچنین آن حضرت در قبال ترویج مکتب صوفیانه نیز اقداماتی انجام داد و دربرابر بدعت‌های زمان خود موضوع‌گیری می‌کرد. امام هادی(ع) در تمام دوران امامت خود، نه تنها با مشکلات داخلی و خارجی مبارزه کرد، بلکه با حکمت و علم خود، راه‌گشای بسیاری از چالش‌های جامعه اسلامی شد. ایشان در شرایط سخت و خفقان‌آور دوران عباسیان، همچنان چراغ هدایت را روشن نگه داشت و برای شیعه و مسلمانان جهان، نقشی بی‌بدیل در تاریخ اسلام ایفا کرد.
نگاه راهبردی امام هادی(ع) در مدیریت روابط با فرقه‌های مختلف شیعه
ایشان یادآور می‌شود: امام(ع) در دوران حکومت عباسیان که شرایط سیاسی بسیار پیچیده و پرفشاری داشت، با درک دقیق از وضعیت اجتماعی و مذهبی تلاش کرد میان شیعیان فرقه‌های مختلف ازجمله امامیه و سایر گروه‌های اسلامی، وحدت و انسجام را حفظ کند. ایشان با روش‌هایی همچون ارسال نامه‌های خصوصی به پیروان خود و تأکید بر اصول مشترک میان گروه‌ها، جلو تفرقه‌افکنی‌های داخلی را گرفت و همگان را به پیروی از یک امام واحد دعوت کرد. امام هادی(ع) با پرهیز از افراط و تفریط و تأکید بر اعتدال، مسیر درست وحدت را نشان داد. در آن شرایط سخت سیاسی و امنیتی، امام هادی(ع) با ورود نکردن به اختلافات فرقه‌ای و تلاش برای حفظ محوریت امامت، از هرگونه پراکندگی و تفرقه در میان شیعیان جلوگیری می‌کرد. امام(ع) با استفاده از راهبردهای مختلف، مانند ارسال نامه‌ها و برگزاری جلسات خصوصی، پیروان را به پیروی از آموزه‌های صحیح اهل‌بیت(ع) و ولایت امامان(ع) ترغیب می‌کرد. این اقدام‌ها نه‌تنها موجب تقویت ارتباط میان شیعیان شد بلکه آن‌ها را در برابر تهدیدات خارجی و داخلی مقاوم‌تر کرد. در دوران امام هادی(ع)، جریان‌هایی با شعارهای ملی‌گرایانه نیز در حال شکل‌گیری بودند. این جریان‌ها سعی می‌کردند اصل امامت را از اهل‌بیت(ع) جدا کرده و به‌طور مستقل به‌دنبال هویت‌سازی خود برآیند. امام هادی(ع) با دقت تمام و با حکمت، توانست این تهدیدات را به‌خوبی شناسایی کرده و شیعه را از انحرافات فکری و اجتماعی نجات دهد.
زیارت جامعه کبیره پلی به سوی معرفت و اتصال معنوی با اهل‌بیت(ع)
دکتر انصاری در پایان با اشاره به زیارت جامعه کبیره تصریح می‌کند: امام هادی(ع) در دوران امامت خود، دستاوردهای بزرگی برای جامعه شیعی به ارمغان آورد. یکی از مهم‌ترین این دستاوردها، زیارت جامعه کبیره است که امام در آن، شیعیان را به ارتباط معنوی با اهل‌بیت(ع) فرا می‌خواند. در این زیارت، حضرت هادی(ع) چگونگی ارتباط صحیح و معنوی با اهل بیت(ع) را به‌گونه‌ای عمیق و جامع بیان می‌کند، به‌طوری‌که این دعا هنوز هم برای شیعیان راه‌گشا و پر از معانی است. زیارت جامعه کبیره یک دوره امام‌شناسی است. آن حضرت جایگاه امامت، اهل‌بیت(ع) و ولایت را به شکل‌های مختلف ابراز می‌کرد که یکی از مظاهر آن، زیارت‌نامه غدیریه و جامعه کبیره است که جایگاه اهل‌بیت(ع) در این زیارت‌نامه‌ها در سطح عمیق و وسیعی ارائه شده است. زیارت جامعه کبیره نقشه‌ای گام‌به‌گام برای ورود به حریم الهی و تجربه عشق جاودان به اهل‌بیت(ع) است. این زیارت با واژه‌هایی سرشار از معرفت و حکمت، مقام بی‌نظیر امامان را در عالم هستی برای ما روشن می‌کند. هر جمله از آن، انسان را به شناخت عمیق‌تر از حقیقت ولایت و جایگاه رفیع امامان نزدیک‌تر می‌کند. امام هادی(ع) با این هدیه معنوی، راهی برای پیوند قلب‌ها با نور الهی و محبت به اهل بیت(ع) ترسیم کرد. زیارت جامعه کبیره تنها یک دعا نیست؛ بلکه مسیری برای تعالی روح و سفری معنوی به سوی خداوند است. این زیارت‌نامه، اصول اساسی امامت و ولایت‌مداری را با واژگانی لطیف و عمیق به ما می‌آموزد و تأمل در کلمات آن، راهی برای تقویت ایمان و شناخت حقیقت وجود امامان(ع) است.
خبرنگار: مریم احمدی