علی طهایی-عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی: از زمان رسمی‌شدن مفاهیم دیپلماسی علم و فناوری بین سال‌های 2008 تا 2011، ژاپن اقدامات مهمی را برای تقویت همکاری علم و فناوری با کشورهای فعال در سراسر جهان انجام داده است. از جمله این اقدامات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- تحقیقات مشترک با کشورهای در حال توسعه به منظور حل مسائل جهانی و همچنین ایجاد ظرفیت در آن کشورها
- همکاری مشترک در زمینه فناوری‌های روز و پیشرفته با سایر کشورها
- همکاری مبتنی بر مشارکت برابر با کشورهای آسیای شرقی در زمینه منطقه علم و نوآوری شرق آسیا
همکاری تحقیقاتی با کشورهای در حال توسعه
مطابق با گزارش سال 2008 ژاپن که بر همکاری علم و فناوری وزارت آموزش، فرهنگ، علوم و فناوری و وزارت امور خارجه با کشورهای در حال توسعه تأکید دارد، برنامه همکاری علمی و فناوری در زمینه مسائل جهانی راه‌اندازی شد. این برنامه جدید دارای دو بخش است: برنامه اعزام پژوهشگران و برنامه مشارکت پژوهشی علم و فناوری برای توسعه پایدار.
برنامه اعزام پژوهشگران به طور مشترک توسط آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن، تحت حمایت وزارت امور خارجه و انجمن توسعه علم ژاپن، که تحت نظارت وزارت آموزش، فرهنگ، علوم و فناوری است، اداره می‌شود. در این برنامه، با توجه به نیاز کشورهای همکار، محققان ژاپنی در موضوعات مشخص، به عنوان کارشناسان آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن به کشورهای در حال توسعه اعزام می‌شوند تا در تحقیقات مشترکی که وزارت آموزش، فرهنگ، علوم و فناوری و انجمن ژاپن برای ترویج علم انتخاب می‌کنند، شرکت کنند.
هدف این برنامه کمک‌های بین‌المللی قابل توجهی است که انتظار می‌رود از طریق تحقیقات مشترک به توسعه فناوری‌های جدید و افزایش ظرفیت تحقیقاتی ژاپن و کشورهای همکار منجر شود. ساترپس یکی از برنامه‌های مناسب است که برای ترویج تحقیقات مشترک با کشورهای در حال توسعه تعریف شده است.
در برنامه ساترپس، آژانس علم و فناوری و انجمن ژاپن برای ترویج علم برای گسترش تحقیقات مشترک بین‌المللی همکاری می‌کنند. عمده مسائلی که در این برنامه مورد توجه قرار می‌گیرند، شامل محدودیت منابع زیستی، پیشگیری از بلایای طبیعی و عفونی و کنترل بیماری‌هاست که براساس نیازهای کشورهای در حال توسعه است. همچنین هدف آن ترویج تحقیقات مشترک بین‌المللی است که منجر به حل مسائل و دغدغه‌های جهانی و ارتقای سطح ظرفیت علمی و فناوری در کشورهای در حال توسعه خواهد شد.
مدیریت کلی تحقیقات مشترک بین‌المللی به طور مشترک توسط آژانس علم و فناوری ژاپن و انجمن ژاپن برای ترویج علم با توجه به تأمین بودجه مورد نیاز انجام می‌شود. پروژه ساترپس تاکنون در نزدیک به 40 کشور انجام شده است.
همکاری تحقیقاتی با کشورهای پیشرفته تکنولوژیکی
برای ژاپن دستیابی به یک توانایی علمی و فناوری در سطح جهانی و در محیط رقابتی که مدیریت تحقیقات مشترک بین‌المللی به شیوه‌ای استراتژیک را بر عهده داشته باشد، بیش از هر زمان دیگری مهم است. این بدان معناست که وزارت علوم باید کشورها و زمینه‌های تحقیقاتی همکاری را به روشی از بالا به پایین براساس داشتن توافقات بین دولتی تعیین کند.
در راستای این سیاست دولت، آژانس علم و فناوری ژاپن یک برنامه تبادل تحقیقاتی به نام برنامه همکاری بین‌المللی استراتژیک را اجرا کرد. این برنامه از همکاری با کشورهای عمدتا پیشرفته با پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی نسبتا کوچک حمایت می‌کند. علاوه بر برنامه همکاری بین‌المللی استراتژیک، آژانس علم و فناوری، برنامه جدیدی را برای تأمین مالی پروژه‌های تحقیقاتی مشترک بین‌المللی نسبتا بزرگ آغاز کرد. از سال 2009 این برنامه تحقیقات مشارکتی بین‌المللی استراتژیک، بودجه خود را به میزان قابل توجهی افزایش داده است.
همکاری بر اساس مشارکت برابر با کشورهای آسیایی
همان‌طورکه ذکر شد، یکی از اهداف سیاسی و دیپلماسی فناوری ژاپن، تقویت سیستم تحقیق و توسعه داخلی با ادغام منابع خارجی است. ابتکار دولت ژاپن برای ایجاد منطقه علمی و نوآوری شرق آسیا که با هدف افزایش قابلیت تحقیق و توسعه و رسیدگی به مشکلات رایج در منطقه انجام می‌شود، یکی از این تلاش‌هاست و برنامه تحقیقات مشترک چندملیتی (e-ASIA JRP) بخش اصلی ابتکار را نشان می‌دهد. این برنامه، پیشنهاد ژاپن برای توسعه و حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی مشترک در شرق آسیا به صورت چندجانبه است.
اعضای این برنامه، سازمان‌های تأمین مالی عمومی از جمله نهادهای دولتی کشورها هستند که در اجلاس سالانه شرق آسیا شرکت می‌کنند. همکاری تحقیقاتی چندملیتی به‌گونه‌ای طراحی شده است که توسط یک سیستم صندوق یکپارچه مدیریت شود که در آن حمایت هر وزارتخانه یا سازمان از دانشگاه‌ها یا مؤسسات تحقیقاتی ملی مربوط به آن کشور انجام می‌شود. این برنامه همکاری تحقیقاتی چندملیتی چندمنظوره است. ترویج تحقیقات مشترک چندجانبه در زمینه‌هایی مانند علوم زیستی، فناوری‌های سبز و پیشگیری از بلایا برای کمک به حل چالش‌های مشترک منطقه‌ای، در نظر گرفته شده است.
با ارتقای سطح علمی و فناوری انتظار می‌رود توانایی‌های کسب‌شده، تأثیر مثبتی بر توسعه بیشتر منطقه داشته باشد. از نظر دیپلماتیک، ژاپن می‌تواند انتظار داشته باشد که نقش فعالی در تقویت اعتماد و منافع متقابل بین کشورهای منطقه ایفا کند. اعضای مؤسس این برنامه، شامل هشت کشور اندونزی، ژاپن، لائوس، مالزی، ویتنام، فیلیپین، تایلند و میانمار هستند. با این حال، ابتکار عمل آغاز شده است و چالش‌های زیادی وجود دارد که باید به آنها رسیدگی شود. بدیهی‌ترین مورد این است که باید کشورهای بیشتر دیگری مانند چین، کره جنوبی، سنگاپور و حتی ایالات متحده آمریکا را نیز درگیر کرد. بدون مشارکت کشورهای فعال و پیشرفته با منابع قوی تحقیق و توسعه، ابتکار e-ASIA نمی‌تواند به پتانسیل خود، به نحو احسن عمل کند.
چالش‌ها و فرصت‌ها
به این ترتیب، دولت ژاپن برنامه‌ای را توسعه داده که مستقیم به استراتژی دیپلماتیک آن مرتبط است و می‌تواند به ادغام سیستم تحقیق و توسعه ژاپن با سایر کشورها در پایگاه علمی رو به رشد منجر شود.
با این حال، دیپلماسی علم و فناوری ژاپن هنوز مشکلاتی دارد و ارتباط بین سیاست علم و فناوری و سیاست خارجی، بهینه نیست. اگرچه بسیاری از برنامه‌های ذکرشده، به رفع این قطع ارتباط کمک می‌کنند، اما هنوز به‌طور کامل به عنوان راه‌حلی برای مسائل دیپلماتیک، مانند دیپلماسی اقتصادی یا امنیت منابع مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. به همین ترتیب، افراد در بخش علم و فناوری در استفاده از دیپلماسی برای تقویت سیستم تحقیق و توسعه ژاپن کوتاهی می‌کنند.
با وجود اینکه ژاپن دیپلماسی علم و فناوری نسبتا فعالی دارد، ولی هنوز اثر هم‌افزایی در هر دو طرف به طور کامل ایجاد نشده است. چالش دیگر این است که متأسفانه اغلب رهبران سیاسی ژاپن، علم و فناوری را ابزار مفیدی برای سیاست خارجی نمی‌دانند. حتی اگر هم بدانند، به ندرت به آن در مجامع بین‌المللی اشاره می‌کنند.
در این شرایط، تشکیل جلساتی در زمینه دیپلماسی علم و فناوری که در آن اعضای صنعت، دانشگاه و دولت می‌توانند درمورد فعالیت‌های علم و فناوری بین‌المللی گفت‌وگو کنند، بسیار مؤثر خواهد بود. جلسه به اعضا کمک می‌کند تا درک خود را از استراتژی‌های دیپلماتیک تقویت کنند. در هر صورت گنجاندن علم و فناوری در سیاست خارجی، برای نجات علم از انحطاط نسبی در جهانی که دائما در حال تغییر است، می‌تواند نقش مؤثری را در آینده کشورها ایفا کند.