بهروز شاهمرادی،
هیات علمی موسسه تحقیقات سیاست علمی کشور
در سال‌های اخیر، ایران با چالش‌های متعددی در حوزه‌های اقتصادی و صنعتی روبرو بوده است. یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی که در این مسیر مانع پیشرفت و توسعه پایدار کشور شده، عدم وجود یک برنامه استراتژیک و منسجم برای توسعه صنعتی است. در حالی که کشورهای موفق به توسعه صنعتی خود توانسته‌اند با برنامه‌ریزی دقیق، منابع خود را به سمت صنایع پیچیده‌تر و با ارزش افزوده بالا هدایت کنند، ایران همچنان درگیر چالش‌هایی چون وابستگی به صادرات مواد خام، کمبود تنوع در بخش‌های صنعتی و ضعف در نوآوری است. نبود یک استراتژی صنعتی که بر اساس رویکرد پیچیدگی اقتصادی طراحی شده باشد، می‌تواند کشور را از دستیابی به رشد پایدار و تقویت جایگاه اقتصادی‌اش در سطح جهانی بازدارد. در اینجا لازم است به بررسی برخی از پیامدهای فقدان چنین برنامه‌ای و تاثیر آن بر توسعه صنعتی کشور اشاره نماییم:
1. وابستگی به صادرات مواد خام و کاهش ارزش افزوده :
ایران به‌عنوان کشوری غنی از منابع طبیعی، به‌ویژه نفت و گاز، از وابستگی زیادی به صادرات مواد خام برخوردار است. عدم وجود استراتژی صنعتی مبتنی بر پیچیدگی اقتصادی می‌تواند باعث شود که ایران به تولید و صادرات محصولات خام محدود شود و از تولید محصولات با ارزش افزوده بالا که موجب تنوع اقتصادی و رشد پایدار می‌شود، باز بماند. این مسئله منجر به نوسانات اقتصادی شدید به‌ویژه در مواجهه با تغییرات قیمت‌های جهانی مواد خام می‌شود.
2. کاهش توان رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی :
صنایع پیچیده و متنوع معمولاً توانایی رقابت در بازارهای جهانی را دارند، زیرا این صنایع قادر به تولید محصولات با فناوری پیشرفته و ارزش افزوده بالاتر هستند. اگر ایران فاقد استراتژی مناسب برای توسعه این صنایع باشد، ممکن است نتواند در رقابت با کشورهای دیگر که در حال حرکت به سمت صنایع پیچیده‌تر هستند، موفق شود و در نتیجه توان رقابتی خود را از دست بدهد.
3. ضعف در ایجاد فرصت‌های شغلی باکیفیت :
تولیدات صنعتی پیچیده‌تر معمولاً به‌دنبال ایجاد فرصت‌های شغلی باکیفیت و پایدار در بخش‌های مختلف مانند تحقیق و توسعه، مهندسی و فناوری‌های نوین هستند. در غیاب استراتژی صنعتی مؤثر، ایران ممکن است با مشکل بیکاری روبه‌رو شود، به‌ویژه در بخش‌های تولیدی که از فناوری‌های پیشرفته و تخصصی بهره نمی‌برند. این مسأله می‌تواند به نارضایتی اجتماعی و نابرابری‌های اقتصادی بیشتر منتهی شود.
4. عدم استفاده بهینه از منابع انسانی و ظرفیت‌های داخلی :
ایران دارای منابع انسانی مستعد و متخصص است، اما بدون استراتژی صنعتی مناسب، ممکن است نتواند از این منابع به‌درستی استفاده کند. عدم توجه به صنایع پیچیده‌تر و نوآورانه می‌تواند منجر به اتلاف پتانسیل‌های داخلی شود و نیروی کار متخصص به‌جای ارتقای صنایع پیشرفته، به کارهای کم‌ارزش‌تر و با پیچیدگی کمتر مشغول شود.
5. کندی در نوآوری و فناوری :
صنایع پیچیده به تحقیق و توسعه، نوآوری و فناوری‌های پیشرفته نیاز دارند تا بتوانند رشد و پیشرفت کنند. بدون برنامه‌ریزی استراتژیک، ایران ممکن است نتواند فناوری‌های جدید را جذب کند یا بهروز رسانی صنایع خود را انجام دهد. این مسئله می‌تواند باعث عقب‌ماندگی کشور در زمینه فناوری و صنعتی شدن شود.
6. موانع در جذب سرمایه‌گذاری خارجی :
در غیاب یک استراتژی صنعتی منسجم و پیچیده، ایران ممکن است نتواند سرمایه‌گذاری‌های خارجی را جذب کند. کشورهای با صنایع پیچیده و متنوع برای سرمایه‌گذاران خارجی جذاب‌تر هستند، زیرا این صنایع دارای پتانسیل‌های رشد بلندمدت و بازدهی بالا هستند بنابراین در صورت عدم وجود استراتژی صنعتی، کشور با کاهش سرمایه‌گذاری خارجی روبه‌رو خواهد شد که خود می‌تواند به رکود اقتصادی و عدم توسعه زیرساخت‌ها منتهی شود.
نتیجه‌گیری
در مجموع، فقدان برنامه استراتژی صنعتی مبتنی بر پیچیدگی اقتصادی می‌تواند ایران را با چالش‌هایی چون وابستگی به صادرات مواد خام، کاهش رقابت‌پذیری، ضعف در ایجاد شغل‌های باکیفیت، عدم بهره‌برداری بهینه از منابع انسانی و مشکلات در جذب سرمایه‌گذاری خارجی مواجه کند. بنابراین، برای تحقق رشد پایدار و توسعه صنعتی، ضروری است که کشور در کنار سایر روشهای سنتی، به سمت تدوین استراتژی‌های صنعتی مبتنی بر پیچیدگی اقتصادی حرکت کند تا از پتانسیل‌های داخلی خود بهره‌برداری کرده و در مسیر رقابت جهانی قرار گیرد.
