دایرهالمعارف آستان قدس رضوی هم به عنوان نخستین اثر علمی جامع، مستند و مصور درباره حرم مطهر امام رضا(ع) و آستان قدس رضوی است که آن را به طور دقیق و با آخرین شیوه‌های پژوهشی روز و بر اساس منابع، اسناد و پژوهش‌های تازه معرفی می‌کند. به بهانه چهلمین سالگرد تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، سراغ «دکتر رضا نقدی» مدیر گروه فرهنگ و هنر اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی در این نهاد مقدس رفتیم و وی در گپ و گفتی صمیمانه با خبرنگار روزنامه قدس، از چگونگی تألیف و تهیه این اثر علمی ارزشمند در مجموعه آستان قدس رضوی سخن گفت.
او پنجاه و سه ساله و دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران - دوره اسلامی بوده و 29 سال سابقه همکاری و فعالیت در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی دارد. در ادامه به بیان بخش‌هایی از سخنان وی می‌پردازیم.
ایده تألیف و انتشار دایرهالمعارف آستان قدس رضوی
وجود مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضا(ع) در شهر مقدس مشهد، گسترش اماکن و مؤسسه‌های آستان قدس رضوی و علاقه‌مندی شیفتگان ساحت مبارک آن حضرت به شناخت و معرفی این مجموعه بزرگ مذهبی و دینی و موقوفاتی، ضرورت انجام تحقیق و پژوهش جامع در این حوزه را جلوه‌گر کرد. از این رو با تأسیس مرکز خراسان‌شناسی در سال 1376 شمسی در آستان قدس رضوی از همان ابتدا یکی از گروههای شاخص این مرکز «گروه امام رضا(ع)» بود که نخستین طرح پژوهشی مطرح شده در آن، پروژه یا طرح تألیف دایرهالمعارف آستان قدس رضوی بود که در سال 1378 به تصویب رسید.
بدین منظور و برای انجام مقدمات کار در نخستین گام، شورای دایرهالمعارف در مرکز خراسان‌شناسی آستان قدس رضوی متشکل از استادان دانشگاه، با حضور رئیس گروه، مدیر علمی، قائم مقام آن و نیز مدیران و کارشناسان شاخه‌های مربوط به تألیف این دایره المعارف تشکیل شد.
از همان ابتدا و برای تقسیم کار و پیشرفت آن، موضوعات دایرهالمعارف به چند شاخه از قبیل «رجال و مفاخر»، «نفایس مکتوب و نسخ خطی»، «القاب و مشاغل و موضوعات و مفاهیم»، «نفایس موزه و خزانه آستان قدس رضوی»، «سازمان‌ها»، «ابنیه، اسامی و نام‌ها» و... تقسیم شد و هر یک از مدیران این شاخهها از استادان برجسته دانشگاه به ویژه دانشگاه فردوسی مشهد و بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بودند.
همچنین برای تدوین و شکل‌گیری دایرهالمعارف آستان قدس رضوی از تجربه دیگر دایره‌المعارف‌های موجود نیز استفاده شد. از همان ابتدای کار، شیوهنامههای مربوط به دایره‌المعارف‌های تشیع، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام و حتی ایرانیکا و... مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به اینکه دایرهالمعارف آستان قدس رضوی یک مجموعه و دانشنامه تخصصی بود، تلفیقی از شیوهنامههای دایره‌المعارف‌های بررسی شده تهیه و به تصویب شورای تخصصی این دایرهالمعارف رسید. برای این منظور و بهره‌گیری از تجربههای کارشناسان و دست اندرکاران دایره‌المعارف‌های مزبور از مدیران و کارشناسان آن‌ها همچون آقایان «دکتر حداد عادل»، «موسوی بجنوردی»، «حسن طارمی» و «عبدالحسین آذرنگ» دعوت شد و حتی آقای آذرنگ به عنوان ویراستار و مشاور علمی دایرهالمعارف آستان قدس تعیین شد. ضمن اینکه کارشناسان دایرهالمعارف آستان قدس رضوی از محل دانشنامههای یاد شده بازدید کرده و با شیوه کار آن‌ها از نزدیک آشنا شدند و در همین ارتباط، کارگاههایی هم برای نگارش مقاله دایره‌المعارفی و چگونگی انتشار آن تشکیل و جلسات ثمربخشی نیز برگزار شد.
آشنایی با شیوه کار
دایرهالمعارف آستان قدس رضوی تنها مرجع علمی است که مجموعه آستان قدس را به طور دقیق و با آخرین شیوه‌های پژوهشی روز و براساس منابع، اسناد و پژوهش‌های تازه و تا حد امکان به صورت مصور معرفی می‌کند.
با توجه به اینکه تدوین دایرهالمعارف آستان قدس رضوی با هدف شناسایی و شناساندن آنچه به نوعی با ساحت امام هشتم(ع)، حرم مطهر آن حضرت و تشکیلات منسوب به آستان قدس رضوی پیوند می‌یابد، ارتباط پیدا می‌کند، از این رو لازم بود ابتدا منابع و اسناد مورد نظر تهیه شود. خوشبختانه در آن زمان، مجموعه مرکز اسناد آستان قدس رضوی شکل گرفته بود و کارشناسان آن مشغول نمایه‌سازی اسناد بودند. از طرف دیگر، کتابخانه مرکزی و موزه و خزانه آستان قدس رضوی هم در دسترس بود، بنابراین کارشناسان در ابتدا با خواندن این اسناد و کتاب‌های مربوط به آستان قدس و دیگر آثار و کتاب‌های مربوط نسبت به تهیه پرونده علمی این دایرهالمعارف مبادرت کردند.
در این مرحله حدود 2هزار «مدخل» با مُعرف آن‌ها در سه دفتر فراهم و جمع‌آوری شد. لازم به یادآوری است منظور از مدخل در اینجا یعنی «عنوانی» که بتوان درباره آن مطلب نوشت مثلاً عنوان «خادم» خودش یک مدخل است که درباره آن می‌توان یک مقاله نوشت. این فعالیت‌ها تا سال 1380 شمسی ادامه یافت، اما در این زمان (سال 1380) مرکز خراسان‌شناسی منحل و گروه دایرهالمعارف با کارشناسان مرکز خراسان‌شناسی به بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتقل شدند. در این مرحله کار موظفی و اصلی کارشناسان مرکز سابق خراسان‌شناسی که از دانش‌آموختگان رشتههای مختلف علوم انسانی بودند، تمرکز روی تهیه مطالب دایرهالمعارف بود.
در این مرحله، اساس کار همان مطالب مرحله پیشین بود و برای انجام بهتر و پیشرفت کار مسئولیت هر شاخه به کارشناسی سپرده شد که تا انتهای کار بعضی از این کارشناسان تغییر کردند، اما اصل و شیوه کار، همان سبک و سیاق انجام شده بود. به طور خلاصه مراحل کار تدوین نگارش یک مدخل (عنوان یک مقاله) به این صورت است:
تهیه پرونده علمی برای هر مدخل با توجه به مستندات، منابع و مطالب مرتبط با آن.
شناسایی نویسندگان با توجه به مهارت و تخصص آنان در زمینه مورد نظر.
بررسی مقدماتی مقاله به لحاظ اعتبار و جامعیت و تعیین ویراستار علمی برای ارزیابی آن.
ویرایش علمی محتوا، سنجش استدلالی مطالب و استوارسازی کلی مقاله.
ویرایش استنادی به منظور تطبیق متن با منابع و حذف مطالب غیرمستند.
ویرایش بافتاری (اصطلاحی است در علم دایرهالمعارف نویسی)، ویرایش ادبی و جامع با هدف تقویت پیوند و ساختار منطقی مقاله، رعایت اصول نگارش و مطابقت با نثر معیار و بازبینی انسجام و ارتباط کلی مقاله‌ها با یکدیگر.
آوانویسی مدخل‌ها و تهیه عکس برای مدخل‌های مورد نیاز.
لازم به یادآوری است برای هر یک از مراحل فوق، آییننامهای نوشته شد و مدخل‌هایی که قابل ارجاع به هم بودند، در هم ادغام شدند و هر یک از مدخل‌ها در شورای علمی که متشکل از اعضای همه شاخهها و نیز کارشناسان خبره بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و کارشناسانی از خارج از مجموعه بنیاد بودند با تعداد واژه به تصویب رسیده، به شخص خبره دایرهالمعارف نویس در بنیاد، از اعضای علمی گروه و... واگذار می‌شد.
از نکات جالب در تهیه این دایرهالمعارف در آن زمان این بود که همزمان با شروع مراحل تهیه دایرهالمعارف آستان قدس رضوی، مرکز اسناد آستان قدس هم شکل گرفت و جالب‌تر اینکه مرکز اسناد در طبقه زیرین اتاق دایرهالمعارف بود و همچنین سیستم سیمرغ که اسناد آستان قدس رضوی در آن نمایه‌سازی شده بود هم به مجموعه دایرهالمعارف وصل شده بود. در این میان منابع کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه غنی بنیاد پژوهش‌های اسلامی هم در اختیار بود. از طرف دیگر، کارشناسان مرکز اسناد آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش‌های اسلامی و مشهدشناسی هم در این زمان فعالیت‌های قابل توجهی به عمل آورده و همکاری تنگاتنگی با مجموعه دایرهالمعارف داشتند.
توجه به مدخل‌های جدید
همچنان که گفته شد از همان ابتدای کار تألیف دایرهالمعارف، حدود 2هزار مدخل شناسایی شد که به ناچار با شیوه درهم‌کرد و ارجاع‌دهی، تعداد آن‌ها به حدود 850 مدخل نهایی رسید که تدوین و منتشر شد، اطلاعات این اثر یعنی دایرهالمعارف تدوین شده تا پایان سال 1394 یعنی پایان دوره تولیت مرحوم آیتالله واعظ طبسی(ره) و اوایل شروع سال 1395 را در بر میگیرد. سرانجام مجموعه دایرهالمعارف آستان قدس رضوی در دو جلد از حرف الف تا حرف سین (جلد اول) در سال1393 و از حرف شین تا حرف ی (جلد دوم) در سال1399 و در قطع رحلی برای استفاده علاقه‌مندان منتشر شد.
اما با پیدا شدن اسناد جدید و مغفول واقع شدن بعضی از مسائل و همچنین گسترش اماکن متبرکه، مؤسسه‌ها، ساختمان‌ها، نفایس و... در مجموعه حرم مطهر و تشکیلات آستان قدس رضوی، بازنگری و ویرایش دایرهالمعارف (با ویراست جدید) ضروری به نظر رسید. اکنون با اقبالی که از این اثر فاخر و علمی از طرف آحاد مردم، زائران و مجاوران، مدیران و مسئولان آستان قدس رضوی و همچنین پژوهشگران شده است، به دستور رئیس کنونی این بنیاد، جناب آقای دکتر قراملکی درصدد بارگذاری دایرهالمعارف آستان قدس در زیرمجموعه پایگاه اطلاع‌رسانی در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس هستیم که امکان گسترش و ویرایش مدخل‌های آن با حفظ حقوق نویسندگان نیز فراهم آید.
همچنین دایرهالمعارف آستان قدس رضوی بلافاصله پس از انتشار، مورد توجه شیعیان جهان اسلام قرار گرفت. از این رو درصدد هستیم در آینده خلاصه‌ای از آن را به زبان عربی و سپس انگلیسی نیز منتشر کنیم. همچنین در پایگاه اطلاع‌رسانی (سایت) که طراحی خواهد شد، مدخل‌های دایرهالمعارف نیز به زبان‌های انگلیسی و عربی ترجمه خواهد شد.
از نکات قابل توجه این است که معمولاً دایره‌المعارف‌ها برای هر مدخل پروندههایی دارند که تنها مطالب کامل و فشرده‌ای از آن مدخل در دایرهالمعارف ارائه شده است. از این رو مطالب هر یک از مدخل‌ها می‌تواند به صورت کتاب جداگانه و جذابی منتشر شود. در وهله نخست، کارشناسان علمی دایرهالمعارف با توجه به نیاز جامعه و مجموعه آستان قدس رضوی تصمیم گرفتند بعضی یا تعدادی از مدخل‌های این دایرهالمعارف را به صورت کتاب یا نوشته‌ای جداگانه منتشر کنند. به عنوان مثال آیینهای حرم مطهر رضوی، متولیان
و نایب التولیههای آستان قدس رضوی، نفایس حرم مطهر رضوی، ابنیه حرم مطهر رضوی و... هر یک به صورت کتاب‌های جداگانهای منتشر شده‌اند.
در همین راستا اینجانب که از ابتدای تأسیس دایرهالمعارف با آن همکاری علمی و اجرایی داشتهام و تقریباً تسلط کاملی هم بر تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی پیدا کردم، انتشار کتاب تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی را از ابتدا تاکنون در دستور کار خود قرار دادم که در حال حاضر، کتابی با عنوان تاریخ و تشکیلات آستان قدس در عصر قاجار منتشر شده و تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر صفوی که موضوع پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد خودم در دانشگاه بود نیز در مرحله ویرایش قرار دارد. همچنین تاریخ و تشکیلات آستان قدس از ابتدا تا دوره صفویه را هم در دست تألیف دارم.
سخن پایانی
شاید این گونه به نظر آید که تدوین دایره‌المعارفی اختصاصی برای آستان قدس رضوی کاری سهل، آسان و زودیاب باشد، اما گستردگی و تنوع موضوعات و همچنین بی‌سابقه بودن نگارش چنین مجموعه‌ای، کار را برای فراهم‌آورندگان آن دشوار و طولانی کرد. همان گونه که در انتخاب هر مدخل، پیوند آن با آستان قدس رضوی در نظر گرفته شده بود، در نگارش مقالات هم این رویکرد رعایت شده و تنها جنبه‌هایی از موضوع مورد توجه قرار گرفته است که به گونه‌ای با شخصیت حضرت امام رضا(ع)، حرم مطهر یا تشکیلات آستان قدس رضوی در پیوند باشد. ضمناً به رسم شناخته شده مربوط به مراحل تدوین دایره‌المعارف‌ها، کوشش بر این بوده در نگارش مقالات با پرهیز از گزافه‌گویی و عبارت‌پردازی، تنها به واقعیت‌ها استناد شود و در موضوعات مورد اختلاف نیز آرای جمعی ملاک عمل قرار گیرد. در پایان لازم می‌دانم از همه کسانی که در تدوین این اثر فاخر، همکاری علمی و اجرایی ثمربخشی با مجموعه دایرهالمعارف آستان قدس رضوی داشتهاند، تشکر و سپاسگزاری کنم.
خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی