مریم لطفی: اواخر آذرماه، فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران (IFJ) گزارش داد که دست‌کم ۱۰۴ روزنامه‌نگار تاکنون در سال ۲۰۲۴ کشته شده‌اند. این فدراسیون اعلام کرد سال ۲۰۲۴ نیز یکی دیگر از سال‌های مرگبار برای روزنامه‌نگاران و کارکنان رسانه بود. بر اساس گزارش سالانه فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران که در آستانه بزرگداشت روز جهانی حقوق بشر منتشر شد، تا تاریخ ۱۰ دسامبر ۲۰۲۴، ۱۰۴ روزنامه‌نگار در سراسر جهان کشته شده‌اند که بیش از نیمی از آنها در غزه بوده‌اند؛ یعنی ۵۵ نفر. البته فدراسیون تأکید می‌کند که یافته‌های این گزارش اولیه بوده و داده‌ها هنوز تکمیل و کامل نشده است. در ایران نیز جامعه رسانه امسال با خبر هولناک قتل منصوره قدیری‌جاوید، خبرنگار ایرنا که به دست شوهرش به قتل رسید، در شوک فرو رفت.
بر اساس یافته‌های فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران (IFJ)، از اول ژانویه تاکنون ۱۰۴ کارشناس رسانه‌ای جان باخته‌اند که شامل ۱۲ زن می‌شود و ۱۱.۵ درصد از کل آمار فدراسیون را تشکیل می‌دهد. این گزارش می‌گوید در سال ۲۰۲۳، فدراسیون ۱۲۹ مورد مرگ، ازجمله ۱۴ زن را ثبت کرد و یکی از مرگبارترین سال‌ها برای روزنامه‌نگاران از زمان آغاز انتشار این فهرست در سال ۱۹۹۰ بود. در ادامه تأکید می‌شود که برای دومین سال پیاپی، منطقه خاورمیانه و جهان عرب با ۶۶ کشته در سال ۲۰۲۴ رکورد تلخ‌ترین آمار مرگ روزنامه‌نگاران را به خود اختصاص داده است.
یافته‌های این پژوهش به جنگ و کشتار غزه هم اشاره دارد؛ اینکه جنگ در غزه و لبنان بار دیگر کشتار رسانه‌گران فلسطینی (۵۵ نفر)، لبنانی (شش نفر) و سوری (یک نفر) را برجسته می‌کند، به‌طوری که 60 درصد از کل روزنامه‌نگاران کشته‌شده در سال ۲۰۲۴ را اهالی رسانه در فلسطین شامل می‌شوند. فدراسیون اعلام کرد از آغاز جنگ در هفتم اکتبر ۲۰۲۳، تعداد روزنامه‌نگاران فلسطینی کشته‌شده به حداقل ۱۳۹ نفر رسیده و این کشور را به یکی از خطرناک‌ترین مناطق تاریخ روزنامه‌نگاری مدرن تبدیل کرده است.
بخش دیگری از این گزارش به سایر مناطق اشاره دارد. به‌طوری که یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد، سه رسانه‌گر در عراق کشته شده‌اند، مرگ دو زن در ۲۳ آگوست و یک عکاس در سوریه در چهارم دسامبر ثبت شده است.
در منطقه آسیا-پاسفیک، تعداد مرگ‌ها در سال ۲۰۲۴ (۲۰ نفر) اعلام شده و به‌طور درخور توجهی بیشتر از سال ۲۰۲۳ (۱۲ نفر) و ۲۰۲۲ (۱۶ نفر) بوده است. این ارقام به معنای افزایش خشونت در جنوب آسیا‌ست. همچنین بنا بر یافته‌های این گزارش، شش قتل در پاکستان، پنج قتل در بنگلادش و سه قتل در هند ثبت شده که 70 درصد از کل مرگ‌های منطقه را تشکیل می‌دهند.
این گزارش می‌افزاید که در آفریقا، هشت روزنامه‌نگار در سال ۲۰۲۴ کشته شده‌اند که شامل پنج نفر در سودان می‌شود که نتیجه جنگ ژنرال‌ها بوده است. در آمریکای لاتین در سال ۲۰۲۴، شش مرگ، شامل پنج مکزیکی و یک کلمبیایی، ثبت شده است.
در اروپا، جنگ در اوکراین با چهار روزنامه‌نگار کشته‌شده در سال ۲۰۲۴، دوباره قربانیانی را گرفته است. فدراسیون یادآور می‌شود که با وجود این درگیری، اروپا همچنان امن‌ترین قاره جهان برای روزنامه‌نگاران است. همچنین در ۱۰ دسامبر ۲۰۲۴، فدراسیون تعداد ۵۲۰ روزنامه‌نگار زندانی را ثبت کرد که افزایش شدیدی نسبت به سال‌های گذشته دارد. این گزارش تأکید می‌کند که چین همچنان بزرگ‌ترین زندان روزنامه‌نگاران با ۱۳۵ نفر است. در پی این گزارش، آنتونی بلانگر، دبیرکل IFJ گفته است: «این آمار تلخ بار دیگر نشان می‌دهد که آزادی مطبوعات چقدر شکننده و حرفه روزنامه‌نگاری چقدر خطرناک است. ما از کشورهای عضو سازمان ملل می‌خواهیم برای تصویب کنوانسیون الزامی حمایت از روزنامه‌نگاران اقدام کنند».
سال 2023 هم مرگبار بود
پیش از این اعلام شده بود که بر اساس گزارش‌هاس منتشرشده، ازجمله گزارش یونسکو، سال 2023 نیز سالی مرگبار برای خبرنگاران بود. سال گذشته فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران گزارش داده بود 94 روزنامه‌نگار و کارمند رسانه ازجمله 9 زن در سال ۲۰۲۳ کشته شده‌اند. این گزارش از افزایش ۶۷درصدی کشتار روزنامه‌نگاران نسبت به مدت مشابه سال قبلش حکایت داشت. در اروپا، اوکراینِ جنگ‌زده کشور خطرناکی برای خبرنگاران بود و طبق اعلام فدراسیون، مرگ خبرنگاران در کشورهای افغانستان، فیلیپین، هند، چین و بنگلادش در منطقه آسیا و اقیانوسیه بیشتر بوده است.
همان موقع یونسکو اعلام کرده بود شمار خبرنگاران کشته‌شده در سال ۲۰۲۳ در مقایسه با سه سال گذشته تقریبا دو برابر بوده است. علاوه بر تهدید مرگ در شرایط جنگی، این نهاد اعلام کرده که در سال 2023 تهدیدات درخور توجه دیگری هم نسبت به خبرنگاران گزارش شده است؛ مانند حمله فیزیکی، بازداشت، مصادره تجهیزات یا ممانعت از دسترسی به سایت‌‌های گزارش‌دهنده. یونسکو همچنین گفته که با توجه به وضعیت موجود، تعداد زیادی از روزنامه‌نگاران نیز فرار کرده یا کار رسانه‌ای خود را متوقف کرده‌اند.
وضعیت هولناک غزه
یورونیوز در گزارشی نوشته است آمار خبرنگاران کشته‌شده در جنگ غزه در مقایسه با جنگ‌های بزرگ‌تر دیگر همچون جنگ جهانی دوم، رقمی شایان تأمل است؛ «بر اساس گزارش بنیاد «انجمن آزادی» (Freedom Forum) مستقر در واشنگتن که از آزادی مطبوعات دفاع می‌کند، در طول حدود شش سال جنگ جهانی دوم (۱۹39-۱۹۴۵) که خونین‌ترین جنگ جهان مدرن شناخته می‌شود و جان ده‌ها میلیون نفر را گرفت، ۶۹ روزنامه‌نگار جان خود را از دست دادند. از آغاز حملات هفتم اکتبر تاکنون شمار شهدای خبرنگار در نوار غزه به ۱۹۷ نفر افزایش یافته است. در ادامه، با اشاره به گزارش این انجمن گفته شده که در جریان اشغال ویتنام توسط آمریکا که نزدیک به ۲۰ سال به طول انجامید، ۶۳ روزنامه‌نگار و در جنگ شبه‌جزیره کره که سه سال طول کشید، ۱۷ روزنامه‌نگار کشته شدند. به گفته گروه‌های حقوق‌بشری سوریه، در ماه اول جنگ داخلی در این کشور در سال ۲۰۱۱ میلادی هیچ روزنامه‌نگاری کشته نشد، اما با گذشت زمان تلفات جانی اهل رسانه در این جنگ به‌طور چشمگیری افزایش یافت؛ رقمی که بین ۲۷۰ تا ۷۱۵ نفر گزارش می‌شود.
خاورمیانه، مرگبارترین نقطه
همچنین فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران (IFJ) در سی‌و‌سومین گزارش سالانه خود که در آذرماه منتشر شد، اعلام کرده است که در سال گذشته 129 روزنامه‌نگار، شامل 14 زن، به قتل رسیده‌اند و یک مرگ تصادفی نیز روی داده است. این گزارش نیز مرگبارترین منطقه جهان را خاورمیانه و جهان عرب می‌داند؛ با ثبت 93 قتل. از این تعداد، 83 نفر در فلسطین، چهار نفر در اسرائیل و سه نفر در لبنان کشته شده‌اند. سه مرگ دیگر نیز در سوریه ثبت شده است.
یافته‌های این گزارش می‌گوید که در سال ۲۰۲۳، 12روزنامه‌نگار در منطقه آسیا-اقیانوسیه، 11 نفر در قاره آمریکا، هشت نفر در آفریقا (به‌علاوه یک مرگ تصادفی در رواندا) و چهار نفر در اروپا کشته شده‌اند.
این گزارش آماری هم از خبرنگاران زندانی ارائه می‌کند: براساس داده‌های فدراسیون، ۴۲۷ روزنامه‌نگار در سال ۲۰۲۳ در پشت میله‌های زندان بوده‌اند. چین با 80 نفر بیشترین تعداد خبرنگاران زندانی را دارد و پس از آن به ترتیب میانمار (51 نفر)، ترکیه (41 نفر)، فدراسیون روسیه (40 نفر) و بلاروس (35 نفر) قرار دارند.
در بیست‌ودومین گزارش سالانه آزادی مطبوعات جنوب آسیا که مربوط به بازه زمانی اول می ۲۰۲۳ تا سی‌ام آوریل ۲۰۲۴ است نیز فدراسیون ۲۳۲ مورد نقض حقوق رسانه‌ای را شناسایی کرده است؛ از جمله ثبت قتل مستقیم هشت خبرنگار و کارمند رسانه در سراسر منطقه. در این بازه زمانی، روزنامه‌نگاران با حملات و بازداشت‌های متعدد مواجه شده‌اند: حداقل 87 روزنامه‌نگار بازداشت شدند و بیش از ۱۳۸ نفر، اغلب توسط ماموران مورد حمله، تهدید یا آزار قرار گرفته‌اند. تا زمان انتشار این گزارش، حداقل 15 خبرنگار همچنان در زندان‌ها محبوس هستند. ناگفته نماند که این گزارش در دوم ماه می در رویداد روز آزادی مطبوعات یونسکو در مقر شفافیت بین‌المللی بنگلادش در داکا به‌طور رسمی معرفی شد.
وضعیت خبرنگاران در سوریه
از اواخر نوامبر و آغاز حمله معارضان در سوریه، فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران مرگ یک روزنامه‌نگار را گزارش داد. «انس الخربطلی»، عکاس آژانس خبری آلمان (DPA)، در تاریخ چهارم دسامبر در یک حمله هوایی نزدیک شهر حماه سوریه هنگام پوشش وقایع کشته شد. فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران پس از این وقایع در بیانیه‌ای از همه طرف‌های درگیر در سوریه، به‌ویژه تحریرالشام، درخواست کرده است که به اصول بشردوستانه بین‌المللی پایبند باشند.
آنتونی بلانگر، دبیر کل فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران دراین‌باره گفته است: «وضعیت سیاسی در سوریه در حال حاضر بسیار پیچیده است و در چنین شرایطی، روزنامه‌نگاران معمولا جزء گروه‌های آسیب‌پذیر هستند، زیرا کارشان تحقیق و گزارش‌دهی است. فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران در سراسر جهان از کثرت‌گرایی، آزادی اطلاعات و امنیت کارگران رسانه‌ای دفاع می‌کند؛ بنابراین از همه طرف‌های این درگیری می‌خواهد که حق آزادی بیان و امکان ابراز عقاید برای همه افراد تضمین شود».
قتل بیشتر در کشورهای غیرجنگی
براساس گزارش‌های سازمان گزارشگران بدون مرز، از اول ژانویه تا ۱۵ دسامبر سال ۲۰۲۰ میلادی، 50 خبرنگار در جریان حرفه خود کشته شده‌اند. تقریبا شبیه به سال 2019 که در آن سال هم 53 خبرنگار کشته شده بودند. موضوع مهم در این گزارش این است که خبرنگاران کشته‌شده بیشتر متعلق به کشورهایی هستند که از آنها با عنوان «در حال صلح» یا کشورهای غیرجنگی یاد می‌شود.
مثلا در سال ۲۰۱۶ میلادی ۵۸ درصد از کشته‌شدگان کارمندان نهادهای رسانه‌ای در مناطق جنگی بودند، اما در سال 2020 این رقم به 32 درصد در سوریه، یمن، افغانستان و عراق که درگیر جنگ بودند، رسیده است. از میان 68 درصد خبرنگارانی که در کشورهای غیرجنگی کشته شده‌اند، مکزیک در صدر قرار دارد. در این کشور، هشت خبرنگار در سال 2020 کشته شده‌اند. پس از آن هند است که در آن چهار خبرنگار کشته شده‌اند. در فیلیپین و هندوراس نیز هر‌کدام سه خبرنگار در این سال کشته شده‌اند. گزارشگران بدون مرز اعلام کرده است خبرنگاران کشته‌شده در این سال بیشتر روی موضوعاتی مانند فساد محلی یا سوء‌استفاده از دارایی‌های عمومی کار می‌کردند یا در جریان تحقیق درباره فعالیت‌های جرائم سازمان‌یافته و همچنین در جریان پوشش اعتراضات کشته شده‌اند. این موضوعات در مورد خبرنگاران کشته‌شده در سال 2019 نیز صادق بوده است.
مرگ آزادی مطبوعات در افغانستان
براساس شاخص آزادی مطبوعات جهان که گزارشگران بدون مرز برای سال ۲۰۲۴ ارائه کرده است، افغانستان در میان ۱۸۰ کشور رتبه ۱۷۸ را به دست آورده است.
در دومین سالگرد تسخیر کابل، پایتخت افغانستان به دست طالبان، گزارشگران بدون مرز گزارشی از وضعیت خبرنگاران در این کشور منتشر کرد. براساس این گزارش از ۱۵ آگوست ۲۰۲۱، بیش از ۸۰ درصد زنان روزنامه‌نگار افغان مجبور به ترک شغل خود شده‌اند و از حدود ۱۲ هزار روزنامه‌نگار مرد و زنی که در سال ۲۰۲۱ در افغانستان فعال بودند، بیش از دوسوم آنها این حرفه را ترک کرده‌اند. این گزارش می‌گوید که در اوایل ماه آگوست مقامات محلی در ولایت ننگرهار، ساختمان رادیو و تلویزیون «همیشه بهار» را با استناد به قوانین شریعت تعطیل کردند و از همین رو ایستگاه رادیویی «نن» را هم از فعالیت باز داشتند، چراکه مقر این رادیو هم در همان ساختمان بود و از فناوری آنها برای پخش برنامه‌های خود استفاده می‌کرد و در کارهای رادیو جوانان نیز اختلال ایجاد شد، چون این رادیو هم ارسال‌کننده محلی خود را در همین ساختمان جا داده بود.
به گفته انجمن روزنامه‌نگاران مستقل افغانستان بیش از نیمی از ۵۴۷ رسانه‌ای که در سال ۲۰۲۱ ثبت شده بودند، تاکنون ناپدید شده‌اند. از ۱۵۰ شبکه تلویزیونی کمتر از ۷۰ شبکه باقی مانده است. از ۳۰۷ ایستگاه رادیویی تنها ۱۷۰ رادیو به کار خود ادامه می‌دهند. تعداد آژانس‌های خبری هم از ۳۱ به ۱۸ رسیده است. «بازگشت طالبان به قدرت در آگوست ۲۰۲۱ ناقوس مرگ آزادی مطبوعات در افغانستان را به صدا درآورد و با گذشت چند ماه سخت‌گیری بر خبرنگاران تشدید شد. رسانه‌های محلی اکنون در فضای رعب و وحشت ادامه حیات می‌دهند و مجبورند اخباری را مخابره کنند که مورد تأیید رژیم باشد. بنابراین رسانه‌های در تبعید در انتقال اطلاعات سانسورنشده به مخاطبان افغان نقش حیاتی دارند.
سازمان گزارشگران بدون مرز خواهان تداوم حمایت از این رسانه‌هاست که منبع ضروری اطلاعات برای افغان‌ها هستند». اینها گفته‌های سلیا مرسیه، رئیس میز جنوب آسیای گزارشگران بدون مرز است. یافته‌های یک پژوهش با عنوان «روحیه شکست‌ناپذیر: رسانه‌های تبعیدی افغانستان از زمان به قدرت رسیدن طالبان» که ژوئن گذشته از سوی صندوق جی ایکس، صندوق حمایت از خبر‌نگاری در تبعید، با همکاری پژوهشگران متخصص رسانه از مؤسسه تحقیقات و مشاوره فیکس منتشر شد، جالب است.
گزارشگران بدون مرز به این گزارش پرداخته است. گزارش نیز تأکید می‌کند که ۸۰ درصد خبرنگاران زن افغان پس از قدرت‌گیری طالبان مجبور به ترک کار خود شده‌اند. با این همه زنان خبرنگار در تبعید یا برنامه‌هایی را در پلتفرم‌های مختلف بنیان گذارده‌اند یا به این برنامه‌ها پیوسته‌اند؛ ازجمله رسانه آنلاین تلویزیون ققنوس، رسانه رخشانه، رسانه تحقیقاتی زن‌تایمز و پادکست‌ها و ایستگاه‌های رادیویی متعدد که به زنان افغان این توان را می‌دهد که صدای خود را به گوش دیگران برسانند. این پژوهش تحقیقی می‌گوید رسانه‌های در تبعید افغانستان به ارقام بازدید بالا رسیده‌اند: صندوق جی‌ایکس ۴۷ رسانه را شناسایی کرده است که ۵۷ درصد آنها در افغانستان تأسیس شده‌اند و اکنون از خارج کشور مدیریت می‌شوند و ۴۲ درصد نیز خارج از کشور راه‌اندازی شده‌اند.
آنها عمدتا مطالب خود را در سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند. این رسانه‌ها در آوریل ۲۰۲۴ بر بستر یوتیوب ۳۶ میلیون بازدید داشته‌اند و شش میلیون نفر در فیس‌بوک رسانه‌های در تبعید افغان را دنبال می‌کنند. با توجه به اهمیت تلویزیون در افغانستان که تا حدودی ناشی از پوشش ضعیف اینترنت و سواد در کشور است، ۲۷ درصد رسانه‌هایی که صندوق جی‌ایکس مطالعه کرده است مطالب خود را در قالب تلویزیونی هم ارائه می‌دهند.