اوایل دسامبر ۲۰۲۴، هم‌زمان با پیشروی نیروهای هیئت تحریر شام و گروه‌های عضو ائتلاف ضد بشار اسد به سمت دمشق، بسیاری از شهروندان افغانستان به دلیل شباهت پرچم‌های هیئت تحریر شام و طالبان و همچنین گزارش‌هایی در مورد سابقه همکاری این گروه با القاعده تصور کردند که سوریه در آستانه تحولی مشابه آن چیزی است که اوت ۲۰۲۱ در افغانستان اتفاق افتاد. بسیاری از اعضای طالبان نیز با همرسانی ویدیوها و عکس‌های اعضای هیئت تحریر شام از «برافراشته شدن پرچم توحید» در شهرهای سوریه استقبال کردند و مدعی شدند که پیروزی طالبان در افغانستان برای دیگر گروه‌های جهادی الهام‌بخش بوده است. 

شباهت پرچم‌ طالبان و هیئت تحریر شام و ایدئولوژی جهادی هر دو گروه که از جامعه اهل سنت سوریه و افغانستان‌اند، به بحث‌هایی در شبکه‌های اجتماعی دامن زد که کاربران سوری نیز در آن شرکت داشتند. برخی فعالان سوری با اشاره به افراخته شدن پرچم هیئت تحریر شام در کنار پرچم انقلاب سوریه که جایگزین پرچم رژیم بشار اسد شد، از افتادن سوریه به دام هرج‌ومرج ناشی از ایدئولوژی جهادی ابراز نگرانی کردند. بر عکس شماری از اعضای طالبان، برافراشتن پرچم هیئت تحریر شام را در شهرهای سوریه نویدی برپایی حکومت اسلامی مشابه رژیم حاکم در کابل دانستند.

در این مطلب شباهت‌ها و تفاوت‌های طالبان و هیئت تحریر شام و روندی را که این گروه‌ها برای بازگشت به قدرت طی کردند، مرور می‌کنیم.

تصاحب قدرت در ۱۱ روز ــ عملیات هیئت تحریر شام و طالبان برای تصاحب قدرت، با اختلاف یک روز به پیروزی رسیدند. مخالفان رژیم بشار اسد ۱۲روز پس از آغاز تهاجم از شمال سوریه در صبح چهارشنبه ۲۷ نوامبر، بامداد یکشنبه هشتم دسامبر به دمشق رسیدند و با تصرف کاخ ریاست‌جمهوری، به حاکمیت ۵۴ ساله خانواده اسد پایان دادند.

عملیات طالبان در سال ۲۰۲۱ برای تصرف شهرهای افغانستان هم ۱۱ روز طول کشید. طالبان صبح ششم اوت با حمله به شهر زرنج، مرکز نیمروز، این شهر را تصرف کردند و پیش از ظهر یکشنبه ۱۵ اوت کاخ ریاست‌جمهوری افغانستان در کابل را گرفتند. البته با سقوط مزارشریف در ۱۴ اوت که روز یازدهم عملیات طالبان بود، امید برای دوام دولت جمهوری پایان یافته بود، اما به دلیل حضور نیروهای آمریکایی در فرودگاه کابل، توقع نمی‌رفت پایتخت افغانستان ظرف تنها چند ساعت سقوط کند.

اعضای طالبان بارها از شباهت مدت زمان شروع تا پایان عملیات برای تصرف کابل و دمشق به‌عنوان نکته‌ای یاد کرده‌اند که الهام‌بخش جهادی‌های سوری بوده است.

فرار اشرف غنی و بشار اسد ــ فرار اشرف غنی و بشار اسد روسای‌جمهوری افغانستان و سوریه، در صبح روز سقوط کابل و دمشق، از دیگر شباهت‌های بازگشت طالبان و هیئت تحریر شام است.

اشرف غنی که تا یک روز پیش از سقوط کابل در ارگ شاهی و در دفتر کارش جلسات و نشست‌های کابینه را اداره می‌کرد، پیش از ظهر یکشنبه ۱۵ اوت ۲۰۲۱، با بیش از ۵۰ تن از همراهان و مشاورانش سوار بر دو هلی‌کوپتر کابل را ترک کردند. اشرف غنی در حالی کابل را ترک کرد که طالبان پشت دروازه‌های کابل رسیده بودند و نیروهای آمریکایی کنترل فرودگاه کابل را در کنترل داشتند. 

بشار اسد نیز بامداد یکشنبه، در حالی که نیروهای هیئت تحریر شام پشت دروازه‌های دمشق رسیده بودند، کاخ ریاست‌جمهوری را ترک کرد و به کمک نیروهای روسی به مسکو گریخت.

البته در مورد همراه بردن بسته‌های پول نقد هنگام فرار هم اتهام‌های مشابهی به اشرف غنی و بشار اسد وارد شده، اما هنوز سند و مدرکی در این زمینه ارائه نشده است.

همراهی جنگجویان خارجی ‌ــ تا پیش از بازگشت طالبان به قدرت، حضور جنگجویان خارجی در صفوف این گروه علنی بود، اما پس از تشکیل کابینه «امارت اسلامی»، به دلیل تعهد طالبان به قطع همکاری با شبکه‌های تروریستی خارجی، حضور این جنگجویان از دید عموم پنهان شد.

مشخص نیست که اعضای القاعده، حرکت اسلامی ازبکستان، جماعت انصارالله تاجیکستان، کتیبه امام بخاری، حزب اسلامی ترکستان شرقی و تحریک طالبان پاکستان در عملیات ۱۲ روزه طالبان برای تصاحب قدرت چه سهمی داشتند، اما حضور متحدان خارجی هیئت تحریر شام برای تصاحب قدرت علنی بود و این جنگجویان هیچ اقدامی برای پنهان نگه داشتن آن صورت ندادند.

پس از تصرف پایتخت افغانستان و تشکیل کابینه طالبان، ویدیوهایی از حضور جنگجویان پاکستانی در صفوف طالبان برای حمله به مواضع جبهه مقاومت ملی در پنجشیر منتشر شد، اما در روزهای پیش از سقوط کابل، طالبان حضور جنگجویان خارجی را پنهان کردند.

برخلاف طالبان، هیئت تحریر شام به متحدان خارجی خود از جمله اعضای حزب اسلامی ترکستان شرقی متشکل از اویغورها، جیش الجهاد امام ابوحنیفه (تاجیکستانی‌ها)، کتائت التوحید و الجهاد (ازبکستانی‌ها و قرقیزستانی‌ها) و جنگجویانی از پاکستان و افغانستان امکانات و تجهیزات زیادی داد تا به تصرف شهرها کمک کنند. اعضای این گروه‌ها در تصرف بسیاری از شهرها از جمله حلب و حما و حمص پیشقدم بودند و لحظه به لحظه از پیشروی خود در شبکه‌های اجتماعی عکس و ویدیو منتشر می‌کردند.

برای اطلاعات بیشتر در مورد حضور جهادی‌های خارجی در سوریه این مطلب را بخوانید.

ریشه‌های ارتباطی طالبان و هیئت تحریر شام با القاعده و دیگر گروه‌های شبه‌نظامی اسلام‌گرا از جمله شباهت‌های این گروه در نحوه تعامل و رویکرد با جهاد فراتر از مرزها است، اما هنوز مشخص نیست که هیئت تحریر شام در مورد جنگجویان خارجی مستقر در این کشور که برای کشورهای متبوع خود تهدید تلقی می‌شوند، چه تصمیمی می‌گیرد.

شباهت ایدئولوژی هیئت تحریر شام و طالبان‌ ‌ــ هیئت تحریر شام و طالبان به‌عنوان دو گروه اسلام‌گرای سنی، نگرش‌های ایدئولوژیک مشترکی دارند که در گرایش‌های مذهبی و جهادی آن‌ها ریشه دارد. هر دو گروه از پیروان مذهب اهل سنت‌اند و در تفسیر آموزه‌های دینی خود از فقه حنفی و سلفی بهره می‌گیرند. هرچند این دو در جزئیات فقهی ممکن است تفاوت‌هایی داشته باشند، هر دو بر ایده بازگشت به اصول اولیه اسلام تاکید دارند و به‌طور خاص خواهان اجرای شریعت اسلامی در جوامع تحت کنترل خودشان‌اند.

در سطح ایدئولوژی جهادی، هر دو گروه بر مبارزه مسلحانه علیه آنچه آن‌ها «دشمنان اسلام» می‌نامند، تاکید دارند. طالبان جهاد را ابزاری برای مقابله با اشغال خارجی و تحکیم قدرت در افغانستان می‌دانند، در حالی که هیئت تحریر شام نیز تا پیش از سقوط رژیم بشار اشد، بر ایجاد یک دولت اسلامی در شام تمرکز داشت. هر دو گروه ایده حکومت اسلامی را در مرکز اهدافشان قرار داده‌اند و اجرای قوانین شریعت را اولویت می‌دانند. همچنین، تبلیغ جهاد به‌عنوان وظیفه‌ای دینی و تقویت روحیه مبارزه‌طلبی از عناصر کلیدی ایدئولوژی آن‌ها به‌شمار می‌رود.

تفاوت در عملکرد پس از بازگشت به قدرت‌ ــ با وجودی که هیئت تحریر شام  تا پیش از فروپاشی رژیم بشار اسد و تصرف قدرت در دمشق، شباهت‌هایی با طالبان داشت، عملکرد این گروه در دو هفته اخیر نسخه‌ای کاملا متفاوت‌تر را به جهان نشان داد.

احمد الشرع که تا پیش از سلطه بر دمشق به نام ابومحمد الجولانی شناخته می‌شد، برای نخستین‌بار در مصاحبه با سرویس جهانی بی‌بی‌سی گفت که قصد ندارد از سوریه افغانستان دیگری بسازد. او به صورت مشخص گفت که با تحصیل زنان مخالفتی ندارد و در جریان حاکمیت «دولت نجات» در ادلب، درهای مدارس و دانشگاه‌ها به روی دختران و زنان باز بود.

این سخنان احمد الشرع بازتاب گسترده‌ای در میان کاربران افغان داشت و بسیاری از آنان با ستایش از الشرع این سخن او را با منع تحصیل و اشتغال زنان در افغانستان تحت سلطه طالبان مقایسه کردند.

حکومت «مردسالار پشتون‌محور» در کابل و حکومت فراگیر در دمشق ‌ــ طالبان با بازگشت به قدرت، حکومتی مردسالار و متشکل از ملاهای افراطی تشکیل دادند. رزا اوتنبایوا، فرستاده دبیرکل سازمان ملل متحد در افغانستان،هم در گزارشی حکومت طالبان را «مردسالار و پشتون‌محور» توصیف و اشاره کرده که هیچ فردی خارج از ساختار این گروه، به مناصب کلیدی گمارده نشده است. همچنین سمت‌ها در رژیم طالبان عموما به افرادی واگذار شدند که نامشان در فهرست تحریم‌های بین‌المللی بود، هیچ کدام تحصیلات دانشگاهی نداشتند و صرفا در مدارس دینی و جهادی در پاکستان و افغانستان آموزش دیده‌ بودند.

طالبان وزارت امور زنان در دولت پیشین افغانستان را منحل کرد و ساختمان آن را به وزارت امر به معروف و نهی از منکر واگذار کرد که متولی اجرای فرمان‌های ضد زنان است.

 این گروه همچنین فعالیت تمامی سازمان‌های مدنی، حقوق بشری و دادخواهانه را متوقف کرد و به جای آن نهادهای تبلیغ جهاد و شریعت راه‌اندازی کرد. ضمن اینکه هیچ زنی در ساختار رژیم طالبان حتی در سمت‌های پایین حضور ندارد و کار زنان در دفاتر سازمان ملل متحد، نهادهای بین‌المللی، مدارس و دانشگاه‌ها نیز ممنوع شده است. در آخرین مورد، دو هفته پیش رهبر طالبان تحصیل زنان در رشته‌های علوم پزشکی از جمله پرستاری، دندانپزشکی و مامایی را هم ممنوع کرد. 

برخلاف طالبان، هیئت تحریر شام، روز یکشنبه عایشه الدبس را به‌عنوان رئیس دفتر امور زنان گماشت. عایشه الدبس در مصاحبه با الجزیره گفت نقش زنان در آینده سوریه و به‌ویژه در ساختار قدرت برجسته خواهد بود. عایشه الدبس تحصیلکرده است و سابقه فعالیت حقوق بشری دارد و تا پیش از فروپاشی رژیم بشار اسد، در ادلب و ترکیه با مهاجران سوری کار می‌کرد.

در روزهای گذشته، اسعد حسن الشیبانی، تحصیلکرده رشته ادبیات انگلیسی و علوم سیاسی، هم به‌عنوان وزیر خارجه دولت انتقالی سوریه معرفی شده است. الشیبانی مدرک کارشناسی ادبیات انگلیسی و کارشناسی ارشد و دکترای علوم سیاسی دارد.

در کنار این دو، مرهف ابو قصره که از فرماندهان کلیدی هیئت تحریر شام است، به‌عنوان وزیر دفاع دولت موقت سوریه معرفی شد. او که فرماندهی عملیات سقوط رژیم بشار اسد را بر عهده داشت، مدرک کارشناسی مهندسی کشاورزی دارد.

پیش از این، محمد بشیر، عضو دیگر هیئت تحریر شام، به‌عنوان نخست‌وزیر دولت موقت سوریه گمارده شد که مهندس برق است. محمد بشیر که سابقه فعالیت مدنی و آموزشی نیز دارد، از ژانویه ۲۰۲۴ نخست‌وزیر دولت نجات مستقر در ادلب بود.

بر خلاف هیئت تحریر شام، مسند نخست‌وزیری طالبان را یک مرد مسن و بیمار ۸۰ ساله به نام ملا محمدحسن آخند برعهده دارد که ماهی دوبار جلسات کابینه را اداره می‌کند و از زمانی که در هفتم سپتامبر این مسند را برعهده گرفت تاکنون، گرفتار درمان بیماری قلبی خود است.

از عملکرد هیئت تحریر شام در گماردن افراد به مسندهای کلیدی دولتی چنین به نظر می‌رسد که این گروه قصد ندارد مانند طالبان زمام امور را به روحانیون افراطی و افراد فاقد تحصیلات دانشگاهی بسپارد.

البته بسیاری از کارشناسانی که تحولات سوریه را زیرنظر دارند معتقدند که هنوز زود است در مورد آینده سوریه و نحوه عملکرد هیئت تحریر شام در مسائل مختلف از جمله حقوق بشر، زنان، آزادی‌های مدنی و نحوه حکومتداری قضاوت کرد، اما احمد الشرع در این دو هفته تلاش کرد به طرق مختلف، از نحوه پوشش گرفته تا نحوه گفتار و انتصاب افراد در مناصب مختلف، به جهان پیام‌های مثبت مخابره کند.

رهبر هیئت شام برخلاف طالبان، تاکنون در هیچ یک مصاحبه‌ها و ملاقات‌هایش، بر جاری کردن شریعت و برپایی حکومتی ۱۰۰ درصد اسلامی تاکید نکرده است.