همه چیز آلوده است؛ از هوا تا اینترنت. در حال حاضر نه‌تنها هوایی که تنفس می‌کنیم، بلکه همین اینترنتی که نداریم و منتش بر سرمان است نیز تمام سیستم‌های ما را آلوده کرده است. آلودگی اینترنت در ایران به دلیل استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها به یکی از نگرانی‌های جدی در حوزه فناوری و امنیت سایبری تبدیل شده است.
شهرزاد همتی: همه چیز آلوده است؛ از هوا تا اینترنت. در حال حاضر نه‌تنها هوایی که تنفس می‌کنیم، بلکه همین اینترنتی که نداریم و منتش بر سرمان است نیز تمام سیستم‌های ما را آلوده کرده است. آلودگی اینترنت در ایران به دلیل استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها به یکی از نگرانی‌های جدی در حوزه فناوری و امنیت سایبری تبدیل شده است.
محدودیت‌های گسترده در دسترسی به اینترنت و فیلترینگ گسترده پلتفرم‌های محبوب، کاربران ایرانی را به استفاده از ابزارهای دورزدن این محدودیت‌ها، مانند VPNها و فیلترشکن‌ها سوق داده است. اگرچه این ابزارها راهی برای دسترسی به خدمات اینترنتی محدودشده ارائه می‌دهند، اما پیامدهای منفی گسترده‌ای برای زیرساخت‌های اینترنتی، امنیت کاربران و حتی حریم خصوصی آنها به همراه دارند. فیلترشکن‌ها به‌عنوان ابزاری برای دورزدن محدودیت‌ها، ترافیک اینترنت را از طریق سرورهای ناشناخته و اغلب خارجی هدایت می‌کنند.
این فرایند نه‌تنها باعث افزایش تأخیر و کاهش کیفیت دسترسی به اینترنت می‌شود، بلکه مشکلات زیرساختی گسترده‌ای نیز برای شبکه اینترنت ملی ایجاد کرده است. در کنار آن، عده‌ای پا روی گردن دولت گذاشته‌اند که نباید به اینترنت دست بزنی و حتی برخی از گروه‌های رادیکال مدعی می‌شوند پزشکیان در قبال تعویق اجرای قانون عفاف و حجاب، بی‌خیال اینترنت شد. این در حالی است که اینجا چالش‌های زیادی وجود دارد؛ نه هوا هست، نه مترو درست و درمان است و نه پله‌برقی‌ها، نه اقتصاد دقیق کار می‌کند و نه اینترنت داریم. بااینحال، به‌عنوان شهروندِ مسئول، همه از ما انتظار دارند قانون را به خوبی رعایت کنیم و ما به خوبی قانون را رعایت می‌کنیم چون مجبوریم، اما آنها وظایف‌شان را انجام نمی‌دهند چون احتمالا مجبور نیستند.
با همه اینها، هنوز دعوا بر سر اینترنت جدی است و ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در هر جلسه‌ای قول می‌دهد به هر نحوی بلایی بر سر پهنای باند بیاورد. این بار گفته، گام به گامش می‌کند... .
در‌حالی‌که کاربران ایرانی مدت‌هاست با محدودیت‌های گسترده در دسترسی به فضای مجازی مواجه هستند، بحث رفع فیلترینگ بار دیگر به یکی از موضوعات داغ روز تبدیل شده است. وزیر ارتباطات در اظهارات اخیر خود به خبرآنلاین تأیید کرد موضوع رفع فیلترینگ به‌صورت پلکانی در جلسات شورای عالی فضای مجازی مطرح شده و در حال بررسی است. او ضمن تأکید بر اجماع نسبی اعضای حقیقی و حقوقی این شورا بر نامناسب‌بودن وضعیت فعلی، افزود: این تغییرات با پیچیدگی‌های رویکردی همراه است و همچنان نیاز به تصمیم‌گیری‌های کارشناسی‌شده دارد.
به گفته وزیر، در جلسات مکرر این کمیته، اعضای حقیقی و حقوقی نظرات خود را درباره نحوه رفع فیلترینگ ارائه کرده‌اند و قرار است این رویکردها توسط دبیر شورا جمع‌بندی شوند. بااینحال، همچنان ابهام‌های متعددی درباره زمان‌بندی، اولویت‌ها و نحوه اجرای این تغییرات وجود دارد. آیا برداشته‌شدن گام به گام فیلترینگ می‌تواند تأثیرات مثبتی بر زندگی روزمره کاربران و فضای کسب‌وکار دیجیتال کشور داشته باشد؟ این طرح‌ها به چالش‌هایی نظیر ملاحظات امنیتی و فرهنگی پاسخ خواهند داد؟
حمیده زرآبادی، نماینده پیشین مجلس و متخصص ارتباطات زیرساخت، در گفت‌وگو با «شرق» درباره آینده فیلترینگ ایران می‌گوید: «آینده فیلترینگ در ایران به میزان اراده دولت و نهادهای حاکمیتی برای ایجاد تغییرات اساسی بستگی دارد. وعده رئیس‌جمهور و اظهارات وزیر ارتباطات درباره رفع فیلترینگ، نشان از آگاهی نسبت به پیامدهای منفی این محدودیت‌ها دارد. اما در عمل، موفقیت این وعده‌ها نیازمند اجماع ملی و جایگزینی ابزارهای کنترل هوشمند به جای روش‌های سنتی محدودسازی است.
اگر دولت بتواند نشان دهد که تقویت سواد رسانه‌ای و آموزش عمومی می‌تواند آسیب‌های اجتماعی را کاهش دهد، امکان حرکت به سمت کاهش یا رفع فیلترینگ وجود دارد. بااینحال، اگر فیلترینگ ادامه یابد، عمده‌ترین متضرران مردم عادی و کسب‌وکارهای دیجیتال خواهند بود. استارتاپ‌ها و شرکت‌های کوچک و متوسط که به پلتفرم‌های جهانی وابسته‌اند، مجبور خواهند شد یا فعالیت خود را محدود کنند یا هزینه‌های بالایی برای دورزدن فیلترها بپردازند. این شرایط باعث خروج نخبگان فناوری از کشور و کاهش اعتماد عمومی به سیاست‌های ارتباطی خواهد شد».
به گفته زرآبادی، در مقابل، گروه‌هایی که از فروش VPN یا ابزارهای دورزدن فیلتر سود می‌برند، از ادامه این وضعیت منتفع خواهند شد. همچنین برخی شرکت‌های داخلی که به‌عنوان جایگزین پلتفرم‌های جهانی فعالیت می‌کنند، ممکن است در کوتاه‌مدت از این شرایط بهره‌مند شوند، اما در بلندمدت حتی این شرکت‌ها نیز با محدودیت‌های ناشی از دسترسی‌نداشتن به بازارهای بین‌المللی مواجه خواهند شد.
سخنگوی ستاد دکتر مسعود پزشکیان در پایان خاطرنشان کرد: «به‌طور کلی، ادامه فیلترینگ نه‌تنها به زیان مردم و اقتصاد کشور است، بلکه مانع رشد و پیشرفت فناوری می‌شود. اگر دولت بتواند گفتمان علمی و متوازنی درباره فضای مجازی ایجاد کند، می‌توان امیدوار بود مسیر به سوی کاهش محدودیت‌ها هموار شود. تصمیم‌گیری در این زمینه، تأثیر مستقیم و تعیین‌کننده‌ای بر آینده فضای مجازی و اقتصاد دیجیتال ایران خواهد داشت».
این اینترنت مظلوم
روز گذشته مدیرعامل شرکت زیرساخت اعلام کرد ۵۰ درصد اینترنت کشور از VPN رد می‌شود. بهزاد اکبری، مدیرعامل شرکت ارتباطات، کندی اینترنت را به دلیل وجود مشکلات شبکه اپراتورها، قدیمی‌بودن وای‌فای خانگی و اشباع‌شدن لینک‌های بین استانی دانست و در عین حال عنوان کرد: بالغ بر ۵۰ درصد اینترنت کشور از VPN رد می‌شود که همین اتصال به VPN از‌جمله عواملی است که منجر به کندی سرعت شده است. ما یکی از آلوده‌ترین کشورهای دنیا به بدافزار هستیم.
در همین زمینه، مسعود شکرانی، عضو هیئت‌مدیره و رئیس کمیسیون تأمین سازمان نظام صنفی رایانه‌ای تهران، در پاسخ به این پرسش که دوباره وعده رفع فیلترینگ از سوی وزیر ارتباطات شنیده می‌شود، پیش‌بینی شما به‌عنوان یک فعال اقتصادی بخش خصوصی و همین‌طور نماینده سازمان نظام صنفی دراینباره چیست و به نظر شما وعده رفع فیلترینگ تحقق‌یافتنی است؟ گفت: «ما در‌واقع دو فضا جلوی خود داریم. یک فضا، فضای تکنوکرات‌ها‌ست؛ یعنی کارآفرینانی که دارند کار می‌کنند و برای این عده وضعیت مثل روز روشن است.
در حال حاضر نسبت به قبل فیلترینگ تنها ۱۰ درصد کاهش پیدا کرده است. فعالیت در توییتر حداقل در سطح وزرا که اصلا کاهش پیدا نکرده و حتی افزایش پیدا کرده است. ما مکرر هم گفتیم و ریاست‌جمهوری و تیم ایشان هم می‌دانند. اما باز می‌گویم که این فیلترینگ ناکارآمد و هزینه‌ساز بوده و حیثیت و آبروی کشور را هم برده است». این فعال حوزه فناوری در ادامه افزود: «در مقابل این تیم یک تیم دیگری وجود دارد و کاری هم به این چیزها ندارد و حرف خودش را می‌زند و هرچه می‌گوییم شما با فضای ایجادشده در حوزه فیلترشکن و وی‌پی‌ان کشور را به خطر انداخته‌اید، گوشی‌ها پر از آلودگی است، سیستم‌ها پر از آلودگی و هزار خطر است، باز متوجه نیستند و قبول ندارند.
حالا خیلی افراد معتقدند که این دوستان خودشان فیلترشکن‌فروش هستند که چنین چیزی هم نیست. اما مسئله اینجاست که آیا ما برای اینکه یک تعدادی محتوای غیراخلاقی نبینند، باید همه چیز و کل بیزینس و اقتصاد کشور را فدا کنیم؟ آیا به علت اینکه یک نفر در خیابان خطا می‌کند، می‌شود کل حرکت ماشین‌ها در سطح خیابان را متوقف کرد؟ یا دستور به منع عبور و مرور داد؟ اصلا چنین چیزی شدنی است؟». شکرانی تصریح کرد: «به هر صورت متأسفانه به نظر می‌رسد که عده‌ای در حال لجبازی با دولت هستند و کارشکنی می‌کنند.
ما هفته پیش یک اینفوگرافی از مخالفان و موافقان فیلترینگ در شورای عالی فضای مجازی را دیدیم که ناامیدکننده بود. اگر آن آمارهایی که منتشر شده، مثل اینکه آقای محمد‌امین آقامیری رأی ممتنع به رفع فیلترینگ داده باشند، برای بخش خصوصی ناامیدکننده خواهد بود. معنای این رفتار چیست؟ یعنی چه؟ یعنی شما نشسته‌ای به‌عنوان نفر اول حوزه فضای مجازی بعد رأی ممتنع می‌‌دهی؟ یعنی برای شما فرق نمی‌کند فیلترینگ باشد یا نباشد؟ ما که توجیه خودمان را گفته‌ایم، کاش توجیه دوستان را بشنویم. من اصلا سر در‌نمی‌آورم... . شما فکرش را بکنید که منافع کشور انگار برای این دوستان ارزش ندارد. الان فقط گیمینگ، بالای یک میلیارد دلار درآمد ارزی می‌تواند برای کشور داشته باشد که در‌حال‌حاضر هیچ‌گونه درکی از آن نداریم. ما از فعالان حوزه بازی‌های رایانه‌ای هم برای در‌آوردن حساب مالی دعوت کردیم اما آنها هم نتوانستند آمار را در‌بیاورند، چون همه پول‌ها مخفی و به صورت تتری رد‌و‌بدل می‌شود».
عضو هیئت‌مدیره و رئیس کمیسیون تأمین سازمان نظام صنفی رایانه‌ای تهران، در ادامه گفت: «طرف رفته کنار دریاچه وان هتلی اجاره کرده و نفراتش از اینجا می‌روند وان و آنجا اینترنت آزاد آپلود می‌کنند، برمی‌گردند. خوب اینها برای ما خسارت است و بعد پشت این ماجرا ما با قطعی برق مواجه می‌شویم. همان‌طور که در جریان هستید، هفته گذشته به بی‌تی‌اس‌‌ها برق نمی‌رسید.
وقتی که برق قطع می‌شد، ما با یک اختلال عظیم مواجه بودیم که منشأ آن مشخص نیست! حالا باتری‌ها سرقت شده؟ باتری‌ها متنس نشده یا هر چیزی، من در جریان نیستم اما ما شاهد یک اختلال وسیع در دستگاه پوز معمولی هم بودیم». این فعال نظام صنفی در پایان خاطرنشان کرد: «با توجه به ضریب نفوذ تلفن همراه با توجه به سطح عمومی تحصیلات در کشور به‌هیچ‌عنوان این جایگاه شایسته کشور نیست. نظام صنفی تمام‌قد پشت قضیه رفع فیلترینگ ایستاده و کارگروه ویژه‌ای را ما در این زمینه داریم و کار می‌کنیم. سعی کردیم با مسئولان جلو برویم.
مطابق گزارش‌های متنوعی که داریم، مشخص است که فیلترینگ باید حذف شود و در‌حال‌حاضر فضای مجازی کشور به‌هیچ‌عنوان کارآمدی لازم را ندارد. نمی‌شود سر هر چیزی راحت‌ترین روش را انتخاب کرد. مثل کاری که دولت هفته قبل کرد؛ آلوده است، همه جا را می‌بندیم! خیابان‌ها شلوغ هستند، خوب می‌بندیم! پروازها شلوغ است، اصلا فرودگاه‌ها را می‌بندیم. خوب این چه وضع اداره‌کردن است؟ بعد اینترنت این‌قدر باید مظلوم باشد؟ آن‌قدر این فضا بی‌صاحب شده که عجیب است. و مردم بینوا که در‌واقع درگیر هستند، می‌خواهند کمک کنند به دولت، می‌خواهند توسعه بدهند، می‌خواهند تحریم را دور بزنند و پول وارد کشور بکنند ولی این وضع ماست!».
همچنین روز گذشته نشست هم‌اندیشی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و زنان فعال در حوزه اقتصاد دیجیتال برگزار شد.
بهناز آریا، نایب‌رئیس هیئت‌مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران که در این جلسه حضور داشت، دراینباره به «شرق» گفت: «درباره بحث فیلترینگ روز گذشته بحث جدی مطرح بود. هم موضوع فیلترینگ و پهنای باند و مشکلاتی که روی اینترنت داریم. جناب وزیر هم مطرح کرده بود که درباره فیلترینگ، برای جزء‌به‌جزء آن کار کارشناسی انجام شده بوده و بدون کارشناسی روی هیچ‌کدام از دستورات اقدام نشده بود.
الان هم برای رفع مشکلات و با توجه به آلودگی شدید موجود در شبکه، باید کار کارشناسی انجام شود که به‌شدت پیگیر آن هستیم». او در ادامه با بیان اینکه باید در راستای کاهش آلودگی موجود در شبکه اقدام کرد، گفت: «این آلودگی شدید به دلیل وجود فیلترشکن‌ها به وجود آمده و باید آمارهای آن به صورت عمومی منتشر شود تا همگان از این آسیب‌ها باخبر شوند. این کار به صورت واقعی نیازمند کارشناسی و گزارش‌دهی شفاف است و دغدغه‌های مهم امنیتی ایجاد می‌کند. با توجه به مشکلاتی که در دسترس‌پذیری برای حوزه فناوری اطلاعات ایجاد می‌شود، بدون‌شک سازمان نظام صنفی رایانه‌ای علاقه‌مند است که در این کار کارشناسی مشارکت کند. به دنبال این هستیم تا با رعایت ملاحظات به سمت کاهش فیلترینگ حرکت کنیم و در پلت فرم‌های جهانی حضور داشته باشیم».
در سال‌های اخیر گزارش‌های متعددی از استفاده فیلترشکن‌های رایگان برای نصب بدافزارهای استخراج ارز دیجیتال منتشر شده است که موجب کاهش کارایی سیستم‌ها و هدررفت منابع کاربران شده‌اند.
حملات فیشینگ از طریق فیلترشکن‌های تقلبی یکی دیگر از مصادیق بارز این خطرات است که در آن مهاجمان اطلاعات ورود به حساب‌های بانکی و شبکه‌های اجتماعی کاربران را سرقت می‌کنند.
همچنین، حملات توزیع‌شده انکار سرویس (DDoS) گاهی از طریق شبکه‌های وی‌پی‌ان هدایت شده که باعث اختلالات گسترده در سرویس‌های اینترنتی داخل کشور می‌شود.
استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها و «وی‌پی‌ان»ها به دلیل محدودیت‌های اینترنتی علاوه بر ایجاد مشکلات فنی و کاهش کیفیت خدمات، خطرات امنیتی و حریم خصوصی بسیاری را برای کاربران ایرانی به همراه دارد. این موضوع نیازمند توجه جدی مسئولان برای کاهش وابستگی کاربران به این ابزارها از طریق اصلاح سیاست‌های اینترنتی و ارائه دسترسی به خدمات اینترنتی با‌کیفیت و بدون محدودیت‌های غیرضروری است.
حالا به نظر می‌رسد که تصمیم با پزشکیان است که این بار چگونه می‌خواهد بازی کند. زمانی مردم در اهواز پر از دود در کمپین انتخابات حسن روحانی برایش خواندند: ما که هوا نداریم، هنوز هواتو داریم... . جمعیتشان زیاد بود، خیلی زیاد... . از آن جمعیت احتمالا دیگر خیلی‌ها هوای دولتمردان را ندارند... . انتخابات ریاست‌جمهوری شاهدی بر این ماجرا بود. اما ما هنوز نگاه می‌کنیم و منتظریم... . ما یادمان نرفته، شما هم یادتان نرفته. شما به ما امضا دادید آقای پزشکیان، پای امضای‌تان بمانید.